4-Mavzu: Mo‘g‘ullar istilosi davrida madaniyatning toptalishi va asta sekin jonlanishi

PAHLAVON MAHMUD (1248-1326)
XIII asrning ikkinchi yarmi va XIV asrning boshlarida Xo- razmda shoir, mutafakkir va faylasuf Pahlavon Mahmud yashab ijod etgan. Uning tarjimayi holiga oid ma’lumotlar kam saqlangan. U Xiva yaqinida hunarmand oilasida dunyoga kelgan. O‘zi ham po‘stindo‘zlik, telpakdo‘zlik kasbi bilan shug‘ullangan. U xalq orasida Pahlavon Mahmud nomi bilan tanilgan, chunki jismoniy jihatdan baquvvat bo‘lgan. Rivoyatlarga qaraganda, u dunyoning juda ko‘p mamlakatlarini kezgan, manman degan polvonlar bilan kurash tushgan. Lekin biror marta bo‘lsa-da, uning kuragi yerga tegmagan. Hikoya qilishlaricha, Pahlavon Mahmud bir jangda Hindiston shohi Roy Ropoy Cho‘nani o‘limdan qutqarib qoladi. Buning evaziga hind shohi qachonlardir Hindistonga asir tushgan xorazmliklarni ozod qiladi. Otashin vatanparvar Xiva yaqinida mo‘g‘ullarga qarshi jangda kurashib halok bo‘lgan Xorazm askarlarining qabri ustiga maqbara qurdiradi.
Ayni zamonda Pahlavon Mahmud ilm-ma’rifat bilan qiziqadi, «badiiy ijod bilan shug‘ullanadi. U g‘azal, ruboiy, masnaviy janrida samarali ijod qilgan shoir sifatida ham tilga olinadi. Pahlavon Mahmudni elga mashhur qilgan, avlodlar ehtiromini qozonishga sabab bo‘lgan narsa, bu eng avvalo, uning otashnafas ruboiylaridir. Shoirning ijtimoiy, falsafiy qarashlari ham uning ruboiylari mazmunida aks etgan.
Pahlavon Mahmud o‘sha davrda Xurosonda kеng tarqalgan ilg‘or mafkuraviy oqim — juvonmardlik yo‘nalishida ko‘plab ruboiylar ijod etgan. Shamsiddin Somibеkning «Qomus a’lam» («Atoqli kishilar qomusi») va Lutf Alibеk Ozarning «Otashkadan ozariy» asarlaridagi ma’lumotlarga qaraganda, u «Kanzul Haqoyiq» («Haqiqatlar xazinasi») nomli bir masnaviy ham yaratgan. Ularda faylasuf shoir Umar Hayyom yo‘lidan borib, mardlik, jasurlik, oddiy kishilarga nisbatan shafqat va e’tibor, inson g‘ururini baland ko‘tarish, ezgu maqsad yo‘lida halol va fidokorona kurash olib borish g‘oyalarini ifodalaydi. Jumladan, u bir ruboiysida o‘zi mansub bo‘lgan oqim kishilari tabiatini umumlashtirib, quyidagi satrlarni bitadi: