4-mavzu. Mantiq

v) analogiya. 
Analogiya (grek. - moslik, o‘xshashlik) bavosita xulosa chiqarishning bir turidir. 
Deduktiv xulosa chiqarishda fikr umumiylikdan xususiylikka qarab, induksiyada 
xususiylikdan umumiylikka qarab harakatlansa, analogiyada esa bir xususiy holatdan 
boshqa xususiy holatga qarab harakatlanadi. 
Analogiyada predmetlarning o‘xshash xossalariga asoslanib xulosa chiqariladi. Tabiat 
va jamiyatda ob’ektiv turli-tumanlik bilan bir qatorda, ob’ektiv o‘xshashlik ham 
mavjuddir. Ular inson ongida o‘z ifodasini topadi. Ob’ektiv reallikning turli soxalariga 
oid qonun va qoidalar tuzilishi jihatidan o‘xshash bo‘lsa, ular aks ettirgan voqealikdagi 
turli narsa va hodisalar ham ma’lum ma’noda o‘xshash bo‘ladi. 
Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarish ob’ektiv reallikning cheksiz ko‘rinishlari hamda 
unda mavjud bo‘lgan turli sistemalarning xossalari, munosabatlari, strukturalaridagi 
o‘xshashliklarga asoslanadi. Masalan, sayyoralar, davlatlar, ijtimoiy tuzumlar 
mohiyatida o‘xshashlik bor. Bilishda muhim va nomuhim xossalar o‘xshashligi asosida 
analogiya bo‘yicha xulosa chiqariladi. 
Analogiya vositasida bir predmetdan (modeldan) boshqa predmetga (prototipga) 
axborot o‘tkaziladi. Xulosa asoslari modelga, xulosa prototipga taalluqli bo‘ladi. 
Masalan, qadimgi greklarning «Dedal va Ikar» afsonasida aytilishicha, ota va bola 
qullikdan ozod bo‘lish uchun o‘zlariga qanot yasashadi va uchib ketishadi. Bunda 
xulosa chiqarish quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: 
Qush tirik mavjudot, uning qanoti bor, u uchadi. 
Inson ham tirik mavjudot, uning qanoti yo‘q, u uchmaydi. 
Insonning ham qanoti bo‘lsa, u, ehtimol uchadi. 
Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarish boshqa xulosa chiqarishlar kabi asoslardan, 
xulosadan va asoslar hamda xulosa o‘rtasidagi mantiqiy aloqadan iboratdir. Uning 
xulosasi ehtimoliy shaklda bo‘lib, keyingi tekshirishlarni talab qiladi Aniq asoslardan 
ba’zan aniq, ba’zan ehtimoliy xulosa chiqadi. 
Analogiya o‘zining ob’ektiv asosiga ega. Bular predmetlar, ularning xossalari 
o‘rtasidagi aloqalar va munosabatlardir. 
Xususiyatlar analogiyasi va munosabalar analogiyasi. 
Modeldan prototipga o‘tkazilayotgan axborotning tabiatiga ko‘ra analogiyaning ikki 
turi farqlanadi: xususiyatlar analogiyasi va munosabatlar analogiyasi. 
Xususiyatlar analogiyasida ikki yakka predmet yoki bir turdagi ikki predmetlar sinfi 
o‘xshash belgilariga ko‘ra o‘zaro taqqoslanadi. O‘xshash belgilarga asoslanib, birida 
mavjud bo‘lgan belgining boshqasida ham bo‘lishi mumkinligi haqida xulosa 
chiqariladi. Masalan, Er va Quyosh qator muhim xossalariga ko‘ra o‘xshashdir, ya’ni 

---

ular bir sayyoralar tizimiga kiruvchi osmon jismlaridir, ikkisi ham harakatda, kimyoviy 
tarkibi ham o‘xshash. Ana shu o‘xshashliklarga asoslanib olimlar Quyoshda topilgan 
yangi element-geliy Erda ham bo‘lsa kerak, degan xulosaga kelganlar. Analogiya yo‘li 
bilan chiqarilgan bu xulosaning chinligi ko‘p o‘tmay tasdiqlandi – Erda ham geliy 
elementi topildi. 
Bu misolda ikki predmetning o‘xshashligiga asoslanib, birida mavjud bo‘lgan 
belgining boshqasida ham borligi haqida xulosa chiqarildi. O‘xshatilayotgan 
predmetlarni A va V harflari bilan, belgilarni a, v, s, harflari bilan ifoda qilsak, 
xususiyatlar analogiyasini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: 
A predmeti a, v, s, d belgilarga ega 
V predmeti a, v, s belgilarga ega 
Ehtimol, V predmeti d belgiga egadir. 
Bu formula analogiya bo‘yicha xulosa chiqarishning tipik sxemasidir. Unda bir 
predmet haqidagi bilim shunga o‘xshash boshqa predmet haqidagi bilimdan xulosa 
shaklida keltirib chiqariladi. 
Munosabatlar analogiyasida ikki yakka predmet, yoki bir turdagi ikki predmetlar sinfi 
o‘rtasidagi munosabatlarning o‘xshashligiga asoslaniladi. Ikki turdagi (a R b) va (m 
R1 n) munosabatlarni taqqoslasak, a-m ga, b-n ga o‘xshash emas, lekin ular o‘rtasidagi 
R-R1 munosabatlarning o‘xshashligi bizga xulosa chiqarish imkonini beradi. Masalan, 
I. Kepler planetalar harakatining qonunini ochganda, samoviy jismlarning o‘zaro 
tortishish kuchini insonlar o‘rtasidagi muhabbatga taqqoslaydi, shu asosda 
astronomiyaga tortishish kuchi tushunchasini kiritadi. Munosabatlar analogiyasining 
formulasi quyidagicha: 
F 
a R b 
m R1 n 
Munosabatlar analogiyasida ikki predmetlar o‘xshashligi haqida emas, ikki predmet 
o‘rtasidagi munosabatni o‘rganish asosida boshqa ikki predmet o‘rtasidagi munosabat 
haqida xulosa chiqariladi. 
Analogiyani turlarga ajratganda xulosaning aniqlik darajasiga ham e’tibor beriladi. 
SHu jihatdan analogiyani qat’iy (aniq), qat’iy bo‘lmagan noaniq va xato analogiyaga 
ajratamiz. Qat’iy analogiyaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ko‘chiralayotgan va 
o‘xshatilayotgan belgilar o‘rtasidagi aloqa zaruriy bo‘ladi. Aniq fanlarda, 
modellashtirishda fikr qat’iy analogiya shaklida yuritiladi. 
Analogiya modellashtirish metodining mantqiy asosini tashkil etadi. Modellashtirishda 
(konkret yoki abstrakt) ob’ektlar modellarda, ya’ni shartli obrazlar, sxemalar, 
ob’ektning kichraytirilgan nusxalarida tadqiq etiladi. 
Ma’lum sabablarga ko‘ra tekshirilayotgan ob’ektni tabiiy sharoitlarda o‘rganish qiyin 
bo‘lganda yoki mumkin bo‘lmaganda modellashtirishdan foydalaniladi. Bu o‘z 
navbatida bilish jarayonini engilashtiradi. 
Modellarni uch turga bo‘lish mumkin: 
Tabiiy modellar-o‘rganilayotgan ob’ekt bilan bir turda bo‘ladi va undan faqat 
o‘lchamlari, jarayonlarining tezligi va ba’zi hollarda yasalgan materiali bilan farq qiladi. 
Matematik modellar-prototip (asl nusxa) dan jismoniy tuzilishi bilan farq qiladi, lekin 
prototip bilan bir xil matematik tasvirga ega bo‘ladi. 
Mantiqiy matematik modellar-belgilardan iborat bo‘lib abstrakt model hisoblanadi va 
tafakkur jarayonini o‘rganishda qo‘llaniladi. 
Modellarning bu turlaridan alohida-alohida va birgalikda foydalaniladi. 
So‘nggi vaqtlarda modellashtirish ko‘pincha kompyuter vositasida amalga 
oshirilmoqda. Masalan, yangi avtomobilning modeli kompyuterda yasalib, uning 
o‘lchamlari, turli afzalliklari matematik modellashtirish vositasida aniqlanadi. 
Qat’iy bo‘lmagan analogiyada o‘xshash bo‘lgan va ko‘chirilayotgan belgi o‘rtasidagi 
zaruriy aloqa ehtimollik darajasiga ega bo‘ladi. Ijtimoiy, tarixiy voqealarni o‘rganishda 
va aniq, tabiiy fanlarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilganda fikr yuritish qatiy 

---

bo‘lmagan analogiya tarzida bo‘ladi. Masalan, nemis olimi SHpenglerning 
ta’kidlashicha, jamiyat ham tirik organizmlar kabi to‘rtta rivojlanish bosqichini bosib 
o‘tadi. Bular: paydo bo‘lish, rivojlanish, etuklik davri va emirilish davri. 
Agar yolg‘on hukmni 0 bilan, chin hukmni 1 bilan, xulosaning ehtimollik darajasini R 
(a) bilan belgilasak, qat’iy analogiyada R (a)=1; qat’iy bo‘lmagan analogiyada 1>R 
(a)>0 bo‘ladi. 
Analogiya bo‘yicha chiqariladigan xulosaning aniqlik darajasini oshirish uchun, ya’ni 
xulosaning chin bo‘lish ehtimolini oshirish uchun ma’lum shartlarga rioya qilish zarur. 
Bular quyidagilardan iborat: 
1. Taqqoslanayotgan predmetlarning imkoni boricha ko‘proq o‘xshash belgilari 
aniqlanishi lozim. SHunda xulosaning chinlik darajasi, chin xulosa chiqarish imkoni 
ortadi. 
2. Taqqoslanayotgan predmetlarning o‘xshash belgilari predmetlar uchun muhim 
belgilar bo‘lishi kerak. SHunda xulosa chin fikrga yaqinlashadi. 
3. Taqqoslanayotgan predmetlarning ko‘chirilayotgan belgisi bilan boshqa belgilari 
zaruriy aloqada bo‘lishi kerak. SHunda xulosaning ishonarli, aniq bo‘lish shartlari 
bajarilgan bo‘ladi. 
4. Taqqoslanayotgan predmetlarning ko‘chirilayotgan belgisi bilan o‘xshash belgilari 
bir tipda bo‘lishi kerak. 
5. Taqqoslanayotgoan predmetlarning farq qiluvchi belgilarining miqdori kam bo‘lishi 
va bu belgilar zaruriy, muhim bo‘lmasligi shart. Agar predmetlar muhim, zaruriy 
belgilari bilan bir-biridan farq qilsa, analogiyaning xulosasi xato bo‘ladi. 
YUqoridagi qoidalarning buzilishi yolg‘on analogiyaga, ya’ni xato xulosa chiqishiga 
sabab bo‘ladi. YOlg‘on analogiyada xulosaning chin bo‘lish ehtimoli 0 ga teng: R 
(a)=0. Bilish jarayonida bilib yoki bilmasdan yolg‘on analogiyaga yo‘l qo‘yiladi. Turli 
xil irimlarga ishonish (masalan, tuz to‘kilsa, janjal bo‘ladi va hokazo) yolg‘on 
analogiyaga yaqqol misol bo‘ladi. 
Badiiy adabiyotdan, xalq og‘zaki ijodidan analogiyaning barcha turlariga ko‘plab 
misollar keltirish mumkin. Masalan: «Yigit-so‘zidan, yo‘lbars-izidan qaytmas» maqoli. 
Analogiyaning xulosalari boshqa xulosa chiqarish turlari kabi bilish metodi sifatida 
muhim ahamiyatga egadir. 
Bilish jarayoni ob’ektiv reallikdagi predmet va hodisalarning tashqi va ichki 
xossalarini taqqoslash, ularning uzviy aloqasini aniqlashdan boshlanadi. Analogiyada 
taqqoslash asosida o‘xshash, umumiy xususiyatlar aniqlanadi, predmetlar va hodisalar 
haqidagi bilimlar chuqurlashadi va konkretlashtiriladi. Tabiiy va ijtimoiy fanlarda 
analogiya turli hodisalar haqida har-xil farazlarni, ya’ni gipotezalarni hosil qilish va 
bayon etish usuli sifatida xizmat qiladi. 
Ma’lumki, juda ko‘p qonun-qoidalar dastlab gipoteza shaklida bayon qilingan bo‘lib, 
unda xulosa chiqarish analogiya tarzida amalga oshirilgan. Ikki predmet va hodisani 
taqqoslash, ularning o‘xshash tomonlarini aniqlash yangi bilimlar hosil qilish imkonini 
beradi. Analogiyadan inson bilimini kengaytirish vositasi sifatida keng foydalaniladi. 
Uning xulosalari aniq, ehtimoldan xoli bo‘lganda, isbotlash jarayonida ishlatiladi.