4-mavzu: korxona-tadbirkorlikning tashkiliy ko’rinishi. Reja korxona tushunchasi va uning belgilari

Xo’jalik shirkatlari, mas`uliyati cheklangan va qo’shimcha
mas`uliyatli jamiyatlar

Yuridik shaxs maqomida faoliyat ko’rsatadigan tadbirkorlik sub`ektlari xo’jalik shirkatlari yoki jamiyatlari shaklida tashkil etilishi mumkin. “Fuqarolik Kodeksi”ning 58-moddasida xo’jalik shirkatlari va jamiyatlariga quyidagicha ta`rif beriladi: “Ulushlarga (qo’shilgan hissalarga) yoki muassislarning (ishtirokchilarning) aktsiyalariga bo’lingan ustav fondi (ustav kapitali)ga ega bo’lgan tijoratchi tashkilotlar xo’jalik shirkatlari va jamiyatlari hisoblanadi. Muassislar (ishtirokchilar) qo’shgan hissalar yoki ular sotib olgan aktsiyalar hisobiga vujudga keltirilgan, shuningdek, xo’jalik shirkati yoki jamiyati o’z faoliyati jarayonida ishlab chiqargan va sotib olgan mol-mulk mulk huquqi asosida unga tegishlidir”.

Xo’jalik shirkatlari O’zbekiston Respublikasining 2001 yil 6 dekabrda qabul qilingan “Xo’jalik shirkatlari to’g’risida”gi qonuni bilan tartibga solib turiladi.
Muassislarning ulushlariga (hissalariga) bo’lingan ustav fondiga ega bo’lgan tijorat tashkiloti xo’jalik shirkati hisoblanadi, bunday shirkatda muassislar yoki ulardan ayrimlari shirkat nomidan tadbirkorlik faoliyati yuritishda shaxsan ishtirok etadilar.
Xo’jalik shirkati qonun hujjatlarida taqiqlanmagan har qanday turdagi faoliyatni amalga oshirishi mumkin. Ro’yxati qonunlarda belgilanadigan faoliyatning ayrim turlari bilan xo’jalik shirkati faqat litsenziya asosida shug’ullanishi mumkin.
Xo’jalik shirkati boshqa yuridik shaxslarning muassisi (ishtirokchisi) bo’lishi, vakolatxonalar va filiallar tashkil etishi mumkin.
Xo’jalik shirkati to’liq firma nomi davlat tilida ifodalangan va shirkatining joylashgan manzili ko’rsatilgan dumaloq muhrga ega bo’lishi kerak. Shuningdek, u o’zining firma nomi yozilgan shtamplariga va blankalariga, o’z emblemasiga, belgilangan tartibda ruyxatga olingan tovar belgisiga va boshqa o’z belgi-alomatlariga ega bo’lishga haqlidir.
Xo’jalik shirkatlari to’liq shirkat yoki kommandit shirkat shaklida tuziladi.
Ishtirokchilari (to’liq sheriklari) o’z o’rtalarida tuzilgan shartnomaga muvofiq, shirkat nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanadigan hamda uning majburiyatlari bo’yicha o’zlariga qarashli butun mol-mulk bilan javob beradigan shirkat to’liq shirkat deb hisoblanadi.
To’liq shirkatning firma nomi yo uning barcha ishtirokchilari nomini (nomlanishini), shuningdek, “to’liq shirkat” degan so’zlarni yoxud bir yoki bir necha ishtirokchining “va kompaniya” degan so’zlar qo’shilgan nomini (nomlanishini), shuningdek, “to’liq shirkat” degan so’zlarni o’z ichiga olishi kerak.
Shirkat nomidan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradigan hamda shirkatning majburiyatlari bo’yicha o’zlarining butun mol-mulklari bilan javob beradigan ishtirokchilar (to’liq sheriklar) bilan bir qatorda shirkat faoliyati bilan bog’liq zararlar uchun o’zlari qo’shgan hissalar doirasida javobgar bo’ladigan hamda shirkat tomonidan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda ishtirok etmaydigan bir yoki bir necha ishtirokchi (hissa qo’shuvchi, kommanditchi) mavjud bo’lsa, bunday shirkat kommandit shirkat deb hisoblanadi.
Shaxs faqat bitta kommandit shirkatda to’lik sherik bo’lishi mumkin. To’liq shirkat ishtirokchisi kommandit shirkatda to’liq sherik bo’la olmaydi.
Kommandit shirkatdagi to’liq sherik o’sha shirkatning o’zida hissa qo’shuvchi va boshqa to’liq shirkatda ishtirokchi bo’lishi mumkin emas.
Kommandit shirkatning firma nomi barcha to’liq sheriklarning nomlarini (nomlanishini), shuningdek, “kommandit shirkat” degan so’zlarni yoxud kamida bitta to’liq sherikning “va kompaniya” degan so’zlar qo’shilgan holdagi nomini (nomlanishini), shuningdek, “kommandit shirkat” degan so’zlarni o’z ichiga olishi kerak.
Agar kommandit shirkatning firma nomiga hissa qo’shuvchining nomi kiritilgan bo’lsa, bunday hissa qo’shuvchi to’liq sherikka aylanadi.
Kommandit shirkat faoliyatini boshqarish to’liq sheriklar tomonidan amalga oshiriladi. Hissa qo’shuvchilar kommandit shirkatni boshqarishda va uning ishlarini yuritishda ishtirok etishga ishonchnomasiz boshqa har qanday tarzda uning nomidan ish ko’rishga haqli emaslar. Hissa qo’shuvchilar shirkatni boshqarish va uning ishlarini yuritish bo’yicha to’liq sheriklarning hatti-harakatlari xususida bahslashishga haqli emaslar.
Yakka tadbirkorlar va tijoratchi tashkilotlar to’liq shirkatning ishtirokchilari hamda kommandit shirkatda to’lik sheriklar bo’lishlari mumkin.
Xo’jalik shirkati ishtirokchilari quyidagilarga haqlidirlar:

1. 
   xo’jalik shirkatining ishlarini boshqarishda qatnashish;
   

2. 
   xo’jalik shirkatining faoliyati to’g’risida axborot olish, ta`sis shartnomasida belgilangan tartibda buxgalteriya daftarlari va boshqa hujjatlar bilan tanishish;
   
3. 
   foydani taqsimlashda ishtirok etish;
   
4. 
   xo’jalik shirkati tugatilgan taqdirda, kreditorlar bilan hisob-kitob qilinganidan keyin qolgan mol-mulkning bir qismini yoki uning qiymatini qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda olish.
   

Shirkatning ustav fondi (ustav kapitali) uning ishtirokchilari ulushlarining nominal qiymatidan tarkib topadi.
Qonunchilikda shirkat ustav fondi (ustav kapitali)ning miqdori shirkatni davlat ro’yxatidan o’tkazish uchun hujjatlarni taqdim etish sanasidagi holatga ko’ra, qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan kam bo’lmasligi belgilangan.
Shirkat ishtirokchisining shirkat ustav fondi (ustav kapitali)dagi ulushining miqdori foizlarda yoki kasr ko’rinishida belgilanadi. Shirkat ishtirokchisi ulushining miqdori uning ulushi nominal qiymati bilan shirkat ustav fondi (ustav kapitali)ning o’zaro nisbatiga muvofiq bo’lishi kerak.
Tadbirkorlik sub`ektlari o’z faoliyatlarini xo’jalik jamiyatlari shaklida tashkil etishlari ham mumkin. Xo’jalik jamiyatlarining faoliyati O’zbekiston Respublikasining 2001 yil 6 dekabrda qabul qilingan “Mas`uliyati cheklangan hamda qo’shimcha mas`uliyatli jamiyatlar to’g’risida”gi qonuni bilan tartibga solinadi.
Bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta`sis etilgan, ustav fondi (ustav kapitali) ta`sis hujjatlari bilan belgilangan miqdorlarda ulushlarga bo’lingan xo’jalik jamiyati mas`uliyati cheklangan jamiyat deb hisoblanadi. Mas`uliyati cheklangan jamiyatning ishtirokchilari uning majburiyatlari bo’yicha javobgar bo’lmaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog’liq zararlar uchun o’zlari qo’shgan hissalar qiymati doirasida javobgar bo’ladilar.
Bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta`sis etilgan, ustav fondi (ustav kapitali) ta`sis hujjatlari bilan belgilangan miqdorlardagi ulushlarga bo’lingan xo’jalik jamiyati qo’shimcha mas`uliyatli jamiyat deb hisoblanadi. Bunday jamiyatning ishtirokchilari jamiyat majburiyatlari bo’yicha o’ziga tegishli mol-mulklari bilan hamma uchun bir xil bo’lgan va qo’shgan hissalari qiymatiga nisbatan jamiyatning ta`sis hujjatlarida belgilanadigan karrali miqdorda javobgar bo’ladilar.
Mas`uliyati cheklangan jamiyatning to’liq firma nomi jamiyatning to’liq nomini va “mas`uliyati cheklangan jamiyat” so’zlarini o’z ichiga oladi. Mas`uliyati cheklangan jamiyatning qisqartirilgan firma nomi uning to’liq yoki qisqartirilgan nomini hamda “mas`uliyati cheklangan jamiyat” degan so’zlarni yoki MChJ abbreviaturasini o’z ichiga oladi.
Qo’shimcha mas`uliyatli jamiyatning to’liq firma nomi jamiyatning to’liq nomini va va “qo’shimcha mas`uliyatli jamiyat” so’zlarini o’z ichiga olishi kerak. Qo’shimcha mas`uliyatli jamiyatning qisqartirilgan firma nomi uning to’liq yoki qisqartirilgan nomini hamda “qo’shimcha mas`uliyatli jamiyat” degan so’zlarni yoki QMJ abbreviaturasini o’z ichiga oladi.
Jamiyat bir shaxs tomonidan ta`sis etilishi mumkin bo’lib, u jamiyatning yagona ishtirokchisiga aylanadi. Jamiyat keyinchalik bir ishtirokchisi bo’lgan jamiyatga aylanishi mumkin. Jamiyat ishtirokchilarining soni ellik kishidan oshmasligi lozim. Agar jamiyat ishtirokchilarining soni ushbu me`yordan oshib ketsa, jamiyat bir yil ichida ochiq aktsiyadorlik jamiyati yoki ishlab chiqarish kooperativi etib qayta tuzilishi kerak. Agar ko’rsatilgan muddat davomida jamiyat qayta tuzilmasa va ishtirokchilarining soni belgilangan me`yorga qadar kamaymasa, u yuridik shaxslarni davlat ro’yxatidan o’tkazuvchi organning talabiga binoan sud tartibida tugatilishi kerak.