4-mavzu: korxona-tadbirkorlikning tashkiliy ko’rinishi. Reja korxona tushunchasi va uning belgilari

Bevosita moddiy xarajatlar: Mahsulot ishlab chiqarishga ketadigan, xizmatlar ko’rsatishda ishlatiladigan qayta sotish uchun sotib olinadigan barcha xarajatlar bevosita moddiy xarajatlarga kiradi.
Bevosita mehnatga haq to’lash xarajatlari: Mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish jarayonida ishtirok etuvchi barcha xodimlar va yordamchilar mehnatiga haq to’lash. Bunga ijtimoiy ta`minot xarajatlari ham kiradi.
Bilvosita xarajatlar – bu korxonaning amaliy faoliyati jarayonida paydo bo’luvchi bevosita xarajatlarga kirmaydigan barcha qolgan xarajatlardir. Ularni bevosita biror mahsulot yoki xizmatga taalluqli deb bo’lmaydi: masalan, idora binolari ijarasi, buxgalterga ish haqi, bank kreditidan foydalanganlik uchun foizlar to’lash, telefon haqlarini to’lash, yong’indan sug’urtalash va avtomobilni sug’urtalash va hokazo.
Ulgurji va chakana savdo sohasida xodimlarga sarflangan barcha xarajatlar bilvosita xarajatlar hisoblanadi.
Bir birlik mahsulot yoki xizmat qiymatini hisoblash uchun bilvosita xarajatlarni mutanosib taqsimlash kerak. Agar korxona bir turdagi mahsulot ishlab chiqarsa yoki bir xil turdagi xizmat ko’rsatsa, yoxud agar ishlab chiqariladigan mahsulotlar o’zaro juda o’xshash bo’lsa, masalan, stullar, krovatlar, shimlar yoki ko’ylaklar, bilvosita xarajatlarni mahsulotlar soniga bo’lish kerak, bu miqdor bevosita xarajatlarga qo’shiladi. Shunday qilib, bir birlik mahsulot ishlab chiqarishga ketgan umumiy xarajatlar miqdori aniq bo’ladi (tannarx).
Xizmat ko’rsatish sohasida bilvosita xarajatlar odatda ish vaqti asosida hisoblanadi va xizmat ko’rsatishga ketgan vaqtga qo’shiladi.
Bilvosita xarajatlar yo’ldosh xarajatlar deb ham ataladi.
Bevosita va bilvosita xarajatlar o’rtasidagi aniq tafovutni belgilash ko’pincha juda murakkab bo’ladi. Masalan, mebel sanoatida ishlatiladigan Yelimni olaylik: bitta stulni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan uning miqdori shunchalar kamki, pul bilan ifodalaganda qiymatning arzimaydigan foizini tashkil etadi. Shu sababli Yelimni qadoqlash xarajatlari bilvosita xarajatlar hisoblanadi. Yana misol: agar yordamchi bir necha ishchiga yordam bersa, uning ish haqini faqat bitta mahsulot qiymatiga kiritib bo’lmaydi. Shu sababli bunday yordamchining mehnatiga haq to’lash xarajatlari ham bilvosita xarajatlar hisoblanadi.
Mahsulot yoki xizmatga xarajatlarning umumiy miqdori: