4-mаvzu. Gеоmехаnik jаrаyonlаrni tаdqiq qilish usullаri vа umumiy uslubiy yondаshish Mа’ruzа rеjаsi

б

a






4.3. Chizma.


Shuningdek, laximlarning shipida va devorlaridagi xavfli deformatsiyalanish jarayonlari haqida quyma – beton mustaxkamlagich holati bo‘yicha esa baholash mumkin, uning yuzasida yetarli darajada silliq va kichik darzliklarni aniqlash qiyinchilik tug‘dirmaydi.
Ko‘z bilan tekshirish vaqtida asosiy etiborni, lahimlarning ulanish xolatiga hamda blok ichi va kameralararo seliklarga qaratish lozim, chunki massivning aynan shu uchastkalarida kuchlanishning to‘planishi (konsentratsiyasi) tufayli tog‘ jinslarining buzilishi sodir bo‘ladi, shu nuqtai nazardan bu uchastkalar массив holatining o‘ziga xos ko‘rsatkichlari indikator sifatida qabul qilinadi.
Agarda o‘tkazilgan ko‘z bilan tekshirishlar natijasida, buzilish holatlari ko‘pincha katta darzliklarda sodir bo‘layotganni va lahim mustahkamligining susayishining chiziqli o‘lchami 1 m bo‘lgan qulashlar shaklida namoyon bo‘layotgani aniqlansa, unda bu uchastkaning kuchlanganligi yuqori darajada emasligi aniqlanadi. Bunday kuchlanishlar mustahkamlik ko‘rsatkichi judayam kichik bo‘lgan ([τ]<10 kg/см²) darzliklar yuzalari bo‘yicha yorilishlarga olib keladi.


4.4. Chizma..
Qulashlar sonining ortishi bilan bir vaqtda ularning chiziqli o‘lchamlarining kamayishi massivda mavjud kuchlanishlarning tasiri ortganidan dalolat beradi, bunda qulash chegaralarida darzliklarni to‘ldiruvchi minerallarning izlari sezilmay qoladi, qulash chegaralari esa juda ham notekis yuzalar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.
Tog‘ jinsi massivining kuchlanganlik holati tavsifi va xususan uning yuqori darajadagi kuchlanganligi to‘g‘risida natijalar- kon bosimining paydo bo‘lishi haqidagi malumotlarni beradi: bloklarni otboyka qilish natijasidagi qulashlar, tog‘ jinslarining otilishi, kon zarbasi va x.k. Bunday malumotlarni oldindan olishning yagona usuli bu dastlabki geologik – marksheyderlik xujjatlarini ko‘zdan kechirish orqali aniqlashdan iborat.
Massivning yuqori darajada kuchlanganligini kon lahimlarining formalarini o‘zgarishidan bilish mumkin. Gorizontal kuchlanishlar vertikal kuchlanishlarga nisbatan baland bo‘lsa, lahimning shipi svodsimon ko‘rinishda bo‘ladi va aksincha, agar vertikal kuchlanish gorizontal kuchlanishga nisbatan katta bo‘lsa, lahimning yon devorlarida katta deformatsiyalari (buzilishlar) sodir bo‘ladi.
Xulosa qilib shuni takidlash lozimki, ko‘z bilan kuzatishlar kon korxonasi xodimlari – kon ustalari, nazorat xodimlari tomonidan ularning xizmat vazifalarini bajarish vaqtida olib borilishi mumkin. Ularning massivda sodir bo‘layotgan jarayonlarning mohiyatini qanchalik tasavvur qilishlaridan to‘g‘ridan – to‘g‘ri ular oldida turgan masalalarning yechilishi, bazan esa ular qo‘l ostida ishlayotgan konchilarning hayot xavfsizligiga bog‘liq.
Tog‘ jinsi massivining kuchlangan – deformatsiya-langan holatini va uni vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishini tadqiq qilishning bir nechta usullari mavjud. Amaliyotda eng keng tarqalgan usullardan biri - bosimdan xolislantirish usuli (metod razgruzki) bo‘lib VNIIMI instiuti tomonidan yaratilgan.
4.5 rasmda (a, b, v, g) bu usulni tabiiy sharoitda, yani shaxta sharoitida qo‘llashning tartibi ko‘rsatilgan.










4.5. Rasm.
4.6 rasmda shu usulni qo‘llash natijasida butun dunyo konlarida chuqurlashgan sari vertikal kuchlanishlarning o‘zgarishi keltirilgan.

4.6. Rasm

4.7. Rasmda qoplama jinslar qazib olinganidan keyin massivning elastik qayta tiklanishi natijasidagi karyer borti yer yuzasining ko‘tarilishi.

4.7. Rasm.


4.8. Rasm. Yerning ichki tuzilishi.



4.9. Rasm. Chuqurlashgan sari gorizontal tektonik va vertikal kuchlanishlari nisbatining o‘zgarishi.



4.10. Rasm. Yer sharining seysmik aktiv zonalari.



4.11. Rasm. Jezqozg‘on koni massivining kuchlanish holatining dastlabki xarakteri.




4.12. Rasm. Jezqozg‘on koni maydonida tabiiy kuchlanishlarning tarqalishi.

4.12. Rasm. Turli konlardagi tabiiy gorizontal va vertikal kuchlanishlarning nisbati.

Nazorat savollari:

1. Geomexanikada tadqiqot ob’yektlarini tuzish qanday masalalalarni yechishga imkon yaratadi va bunday modellarni tuzishdan asosiy maqsad?

2. Asosiy tuzilishiga ko‘ra geomexanik modellar necha turga bo‘linadi?
3. Modellarni tuzishda necha hil usuldan foydalaniladi?
4. Tabiiy o‘lchash usullarining sinflanishiga to‘liq ma’lumot bering.