4-мавзу: Борлиқ фалсафа категорияси

Гносеологик йўналиш бўйича

• Ж.Локк субстанция оламнинг асосида ётувчи шартли ғоялардан иборатдир.
• Ж.Беркли эса ҳам моддий, ҳам маънавий субстанциянинг мавжудлигини инкор этган ва у субстанция, деб дунёни идрок қилишнинг гипотетик ассоциациясини англаган.

Гносеологик йўналиш бўйича

• И.Кант «у шундай бир доимий нарсаки, фақат унга нисбатангина ҳамма вақтинчалик, ўткинчи ҳодисаларни аниқлаш мумкин».
• Хегел «абсолют ғоя», «абсолют руҳ» ни субстанция деб қараб, уни нарсаларнинг муҳим, ўзгарувчан, ривожланувчи томонларининг яхлитлигидир.

Баъзи ҳозирги замон фалсафий концепциялар

• Субстанция категориясига нисбатан салбий муносабатларни кузатиш мумкин.
• Неопозитивистлар субстанция одамларнинг дунё тўғрисидаги тасаввурларини қўполлаштиради, деб ҳисоблашади.

Оламнинг тузилишини тушуниш яна бир тушунча «субстрат» категорияси билан ҳам боғлангандир.

• Оламнинг тузилишини тушуниш яна бир тушунча «субстрат» категорияси билан ҳам боғлангандир.
• Субстрат (лот. substratun - асос, тўшама, таглик) нарса ва ҳодисаларнинг умумий моддий асоси; нисбатан оддий ва сифат жиҳатдан элементар бўлган моддий ёки ғоявий тузилмалар мажмуаси.

Субстрат

• Қадимги Ҳинд фалсафасида оламнинг асосида тўртта бўлинмас унсур - сув, ҳаво, тупроқ ва олов ётади деб таълим берилади.
• Бундай қараш Марказий Осиёда яратилган «Авесто» да ҳам учрайди.

Қадимги Юнон фалсафасида

• Левкипп, Демокрит, Эпикур, Лукреций фикрича, дунё атомлар ва бўшлиқдан ташкил топган,
• Анаксимандр - апейрондан,
• Афлотун - ғоя, руҳдан,
• Фалес - сувдан,
• Гераклит - оловдан иборат деб таълим берган.

Борлиқнинг асосида ётувчи бирламчи моҳиятни ахтариш - субстанциал ёндашув бўлса, ҳар қандай системанинг, умуман борлиқнинг нималардан бунёд қилинганлигини, таркиб топган­лигини, ташкил топганлигини, «қурилганлигини» ахтариш субстракт ёндашувдир.

• Борлиқнинг асосида ётувчи бирламчи моҳиятни ахтариш - субстанциал ёндашув бўлса, ҳар қандай системанинг, умуман борлиқнинг нималардан бунёд қилинганлигини, таркиб топган­лигини, ташкил топганлигини, «қурилганлигини» ахтариш субстракт ёндашувдир.