4-ma’ruza Axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. Elektron tijorat tizimlari va elektron raqamli imzo. Virtual laboratoriyalar va ular bilan ishlash

Yo‘ldosh viruslar
- bu turli viruslar bo‘lib fayllarni o‘zgartirmaydi. Ishlash 
algoritmiga ko‘ra, ular EXE fayllar uchun yo‘ldosh fayllar tashkil etadi. Yo‘ldosh faylning nomi 
asosiy fayl nomi bila bir xil bo‘lib kengaytmasi COM bo‘ladi. Bunga misol kilib WinFile 
virusini keltirish mumkin. 
5. 
"
Virusi-chervi"
- bu turdagi viruslar kompyuter tarmog‘i orqali tarqaluvchi viruslar 
hisoblanadi. Ular tarmoq orqali kompyuter xotirasiga kirib olib, boshqa kompyuterlar tarmoq 
adresini aniqlaydi va bu adres bo‘yicha boshqa kopyuterga o‘zining nusxasini jo‘natadi. Bu 
turdagi virusga misol tariqasida "Corner" nomli virusni keltirish mumkin. Bu virus elektron 
pochta orqali tarqaydi.
6. 
Parazit viruslar 
- bu viruslar o‘zlarini nusxasini ko‘chirish orqali fayllar va disk 
sektorlaridagi ma'lumotlarni o‘zgartirib tashlaydi.
7. 
Studentlar virusi
– ko‘p xollarda rezident bo‘lmagan va ko‘p xotoliklardan iborat 
bo‘lgan viruslar. 
8. 
"Troyan otlari" virusi 
- kerakli dasturlar ichiga kirib olib har bir buyruq 
berilganda qaxshatgich zarba bera oladi. U kompyuter va uning setlari orqali ko‘payib sezilarli 
zararlarni paydo qiladi.
9. 
"Makro" viruslari 
- asosan ma'lumotlarn qayta ishlashga to‘sqinlik qiladi va matn 
muharrirlariga zarar yetkazadi. Ular Microsoft Word, Exsel va Access muharrirlarida 
tayyorlangan hujjatlarda ko‘plab uchrab turadi. 
Uyali telefonlar uchun viruslar. 
ILOVEYOU 
nomli virus uyali telefonlar uchun 
muljallangan. U 2000 yilda Ispaniyada eng yirik Telefonika uyali aloqa tarmog‘ida birinchi 
bo‘lib tarqaldi. U telefonni buzmaydi, ammo aloqani qiyinlashtiradi 
Shuning uchun virusdan himoyalanmasa yoki yuqishining oldi olinmasa, juda katta noxushliklarga 
olib kelishi mumkin. Masalai 1989-yil amerikalik student Morris yozgan virus bilan bir necha ming 
kompyuter, jumladan AQSH mudofaa vazirligini kompyuterlari kasallangan va ishdan chiqqan. 
Oqibatda virus muallifi 3 oy ozodlikdan mahrum qilinib, unga 270 ming dollar jarima solingan. 

---

Virus dasturi ko‘rinmaydigan bo‘lishi uchun u juda kichik bo‘lisi kerak. Shuning uchun ham ularning 
ko‘pchiligi 
assembler
tilida yoziladi. Hozirgi kunda 20000 dan ortiq kompyuter viruslari kompyuter 
tizimlari va ma'lumotlari ishi uchun asosiy xavfni tashkil etadi.
Albatta, bunday himoya vositalari uzluksiz rivojlanib takomillashib bormoqda.
Kompyuter viruslarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

diskning yuklanish sektorlarini buzadigan yuklanish viruslari; 

bajariladigan fayllar — com, exe, sys, bat fayllarini buzuvchi favl viruslari; 

diskning yuklanish sektori va bajariladigan fayllarni buzadigan vuklanish fayli
viruslari; 

stels (stelth) - ko‘rinmas viruslar; 

Microsoft Word muharriri yordamida hosil qilingan ma'lumotli fayllarni yozuvchi
makrobuyruq viruslari. 
Bundan tashqari boshqa turdagi viruslar ham mavjud. Viruslardan himoyalanishda axborotni himoya 
qilishning umumiy vositalaridan foydalanish kifoya qilmaydi. Buning uchun maxsus dasturlardan 
foydalanish zarur bo‘ladi. Bu dasturlami bir necha turga ajratish mumkin: