4-ma’ruza (2 soat) 7-mavzu. Ishlab chiqarishda sodir bo’ladigan baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklari(1 soat)

Ishlab chiqarish mikroiqlimining gigiyenik me‘oyrlari.

Ishlab chiqarish mikroiqlimi me’yorlari, mehnat xavfsizligi standartlari tizimiga, «Ish zonasi mikroiqlimi»ga asosan belgilangan. Sanoat korxonalarida xonalarning turi, yil fasllari va ish toifasiga qarab, ulardagi havo harorati, nisbiy namligi va havo haroratining tezligi ish joy lari uchun ruxsat etilgan me’yorlari belgilangan. Ish toifalari quydagicha belgilanadi:

Yengil jismoniy ishlar (I toifa) - o‘tirib, tik turib yoki yurish bilan bog'liq holda bajariladigan, biroq muntazam jismoniy zo‘riqish yoki yuk ko‘tarishni talab qilmaydigan ishlar, energiya sarfi soatiga 150 kkal (172j) ni tashkil etadi. Bularga tikuvchilik, asbobsozlik, soatsozlik va shu kabi korxonalar kiradi.
0‘rtacha og‘irlikdagi jismoniy ishlar (II toifa) - soatiga (150-250 kkal) yoki (172-293 j) energiya talab etiladigan faoliyat turlari kiradi. Bunga doimiy yurish va og‘ir bo‘lmagan (10 kg gacha) yuklarni tashish bilan bogMiq bo‘lgan ishlar kiradi. Jumladan, ip yigiruv, to'qish ishlari, mexanik o‘quv, payvandlash sexlardagi ishlar va boshqalar.
Og‘ir jismoniy ishlar (III toifa) — muntazam jismoniy zo‘riqish, xususan, og'ir yuklarni (10 kg dan ortiq) muttasil bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish va ko'tarish bilan bog‘liq ishlar kiradi. Bunda energiya sarfi soatiga 250 kkal (293 j) dan yuqori bo‘ladi. Bunday ishlarga temirchilik va boshqa og‘ir ishlar kiradi. Harorat, nisbiy namlik va havo haroratining tezligi me’yordagi hamda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdorlar ko‘rinishida normallashtiriladi.
Me’yorlardagi miqdorlar deganda, odamga uzoq vaqt va doimiy ta’sir qilgan tashqi muhitga moslashishni buzmasdan, organizmning normal faoliyatini va issiqlik holatini (haroratini) saqlaydigan mikroiqlim ko‘rsatkichlari yig‘indisi tushuniladi.

Ishlab chiqarish xonalari va ish o'rinlaridagi havoning harorati, nisbiy naniligi va harakat tezligining risoladagi me’yorlari

	Ish toifalari	Havo harorati	Nisbiy nam­ligi	Harakat tezligi.m/s
S Sovuq	Yengil -1	20-23	60-30	0,2
davr	0‘rtacha og'irlikdagi -1 a	18-20	60-40	0,2
	0‘rtacha og‘irlikdagi — I b	17-19	60-40	0,3
	Og‘ir - III	16-18	60-40	0,3
Iliq	Yengil -1	20-25	60-40	0,2
davr	0‘rtacha og'irlikdagi — I a	21-23	60-40	0,3
	0‘rtacha og‘irlikdagi - I b	20-22	60-40	04
Issiq	Og‘ir-11	18-21	60-40	0,5
davr	Yengil -1	20-30	60-40	0,3
	0‘rtacha og'irlikdagi — 1 a	20-30	60-40	0,4-0,5
	0‘rtacha og‘irlikdagi - i b	20-30	60-40	0,5-0,7
	Og‘ir-111	20-30	60-40	0.5-1,0

Yilning sovuq va iliq davrida ishlab chiqarish xonalari harorati, nisbiy namligi va havo harakati tezligining yo‘l qo'yiladigan me’yorlari

Ish kategoriyalari	Havo harorati, °C	Nisbiy namligi	Harakat tezligi, m/s	Tashqaridagi havo harora­ti, °C
Yengil -1	19-25	75	0,2	15
0‘rtacha og'irlikdagi -1 a	17-25	75	0,2	15
O'rtacha og'irlikdagi - 1 b	13-25	75	0,4	15
Ogi‘r — III	13-25	75	0,5	15-30

Yoi qo‘yilishi mumkin bo‘lgan mikroiqlim sharoitlari - organizm faoliyati va issiqlik holatidagi orgazmning fiziologik moslashuvi hamda tashqi muhit ta’sirlarga moslashuvni ta’minlaydigan mikroiqlim ko'rstakichlar yig‘indisidir. Bunda sog‘liq uchun xatarli holatlar vujudga kelmaydi, biroq nomo'tadil issiqlik sezgilari, kayfiyatning yomonlashuvi va ish qobilyatining pasayishi kuzatilishi mumkin. Mikroiqlimning yo‘l qo‘yiiishi mumkin bo'lgan me’yorlari quyidagi jadvallarda keltirilgan:
Yilning issiq davridagi ishlab chiqarish lonalari ,nisbiy namligi va havo harakati tezligining yo‘l qo‘yiladigan me‘yorlari

Harorat, °C	Nisbiy namlik, %	Havo harakati tesligi, m/s
Eng issiq oyning soat 13 da tashqi havo o’rtacha haroratidan yuqori bo’lmasligi, biroq 28 °C dan oshmasligi kerak	28 C da 55 27 °C da 60 26 °C da 65 25 °C da 70 24°Cda 75 dan ortiq bo’lmasligi kerak	0.2-0.5 0,3-0,7 0,3-0,7 0,34-0,7 0,3-0,7
Eng issiq oyning soat 13 da tashqi havo haroratidan °C dan yuqori bo’lmasligi, biroq 26 °C dan oshmasligi kerak	26 °C da 65 25 °C da 70 24 °C da	0,5-1,0 0,5-1,0 0,5-1,0

6.Ishlab chiqarishda mо‘tadil ob-havo sharoitini yaratish.
0‘zbekiston Respublikasining bir qator ishlab chiqarish obyektlarida qulay ob-havo sharoitlari yaratilishi natijasida ularga bog‘liq bo‘lgan kasb kasalliklarini kamaytirishga erishilgan.
Bu ishlarni amalga oshirishda xonalarga issiqlik kirishini va uning ishchilarga ta’sirini kamaytirish, shamollatishning qulay usullarini qollash, mehnat vadam olish rejimlarini muvofiqlashtirish, harxil tarkibli ichimlik suvlarini tashkil qilish, ish jarayonlarida foydalaniladigan kiyim- boshlami mukammallashtirish va boshqa omillar bilan amalga oshiriladi. Ish jarayonini mexanizatsiyalashtirish va

uskuna-jihozlarining zamonaviy (takomillashgan) turlaridan foydalanish orqali ish xonalariga issiqlik kirishini kamaytirishga erishiladi. Masalan, po‘lat quyish sexlarida elektr pechlaridan foydalanish, metallami mexanizmlar yordamida toblash, metallurgiya pechlarini avtomatlashtirish, issiq mahsulotlarni alohida xonalarda sovutish va boshqa jarayonlarni aytish mumkin. Ikkinchi tomondan, bajariladigan ishlami mexanizatsiyalashtirish mehnatni yengillashtiradi, energiya sarflarini kamaytiradi, shu tariqa organizmning issiqlab ketish imkoniyatini kamaytiradi. Jarayonlarni masofadan turib boshqarish ham nurlanish manbayi bilan ishchi o‘rtasidagi masofani uzaytiradi va bu ishchiga ta’sir qiladigan radiatsiya kuchini kamaytiradi. Uskunalar yuzasini issiqlik chiqishini kamaytiruvchi materiallar bilan qoplash, ishchilami nur va shu’lalanish issiqligidan muhofaza qiladigan himoya ekranlarining qurilishi ham ijobiy natijalarni beradi. Bunda ekranlar vazifasini issiqlik chiqishini kamaytiruvchi materiallar bilan qoplangan to‘siqlar, pech tuyniklari ichida suv aylanib yuradigan sovutgichli ichi g‘ovak uskunalar, suv purkaydigan to‘siqlar, issiq gazlar haroratini kamaytiruvchi to'siqlar bajarishi mumkin. Jumladan, domna pechlari va ayrim isitadigan pechlar yuzasini oqar suv aylanib yuradigan ichi g‘ovak ekranlar bilan qoplash ish maydonchasidan havo haroratini 50°C dan 28-30°C gacha pasaytirishi, infraqizil nurlanishni ham bartaraf etishga erishiladi. Xonalardagi ortiqcha issiqlikni yo‘qotishda shamollatish ham muhim rol o‘ynaydi. Ayrim ish joylari va zonalarida normal mikroiqlimni vujudga keltirish uchun havo dushlari tashkil qilinadi. Shu asnoda qator ishlab chiqarish korxonalarida havoni mo‘tadillashtirish (shamollatish)dan keng foydalaniladi. Mehnat qilish va dam olishning oqilona rejimini tashkil qilish uchun, ish kununi qisqartirish, qo‘shimcha tanaffuslar joriy etish, samarali hordiq chiqarish uchun sharoitlar yaratish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bu borada mamlakatimizda yuqori haroratli sexlardagi ko‘pgina kasblar uchun 6 soatli ish kuni belgilangan. Bunda ishni o‘z vaqtida boshlash, ko‘p smenali ishlarda esa issiq davrni (soat 12 dan - 16 gacha) smenalar o‘rtasida bir me’yorda taqsimlash lozim. Qo‘shimcha tanaffuslami (tushlik tanaffusidan tashqari) necha marta va qancha muddatga tashkil etish fiziologik tekshirishlar asosida belgilanadi. Ulaming davomiyligi toliqish belgilarini yo‘qotishga va tashqi muhitga moslashuv jarayonini me’yorga solishga imkon beradigan bo‘lishi kerak. Dam olish vaqtida ishchi ob-havo sharoitlari normal (18-20°C) haroratda, dam olish uchun maxsus o‘rindiqlar, stullar, kreslolar bo‘lgan xonada bo‘lishi kerak.Agar alohida xonada dam olish tashkil qilish imkoni bo‘lmasa, ish joylari yaqinida dam olish zonalari tashkil etilib, bunda shamollatish vositalari bilan normal harorat va havo harakati saqlab turiladi. Kiyim-boshni ho‘llash, suv bilan bogMiq tadbirlar (smena maboynida 2-3 marta) organizmdan ortiqcha issiqlikni tez chiqaradigan qo‘shimcha vositalar hisoblanadi. Shu maqsadda ish joylariga yaqin dushxonalar tashkil etiladi. Oqilona ichimlik rejimini tashkil etish organizmdan yo‘qotilgan namlik, tuzlar va darmondorilarning o‘rnini qoplash uchun kerak. Bir smenada 4-4,5 kg tana massasini yo‘qotadigan sexlarning ishchilari tuz qo‘shilgan gazli suv (0,5% NaCl eritmasi) bilan ta’minlanishi zarur. Bir smenada 3-3,5 kg gacha tana massasini yo‘qotadigan ishchilarga ovqat ratsioniga tuz qo‘shib beriladi. Ular oddiy gazli suv, ba’zan issiq choy va organizm faoliyatini oshiradigan hamda yo‘qotilgan darmondorilar o‘rnini qoplaydigan boshqa ichimliklar bilan ta’minlanadilar.
Issiqlab ketish va issiqlik nurlanishining boshga hamda ko‘zga salbiy ta’sirini kamaytirishda shaxsiy saqlovchi vositalari muhim rol o‘ynaydi. Korxona keng, himoya kiyimlari mo‘l va qulay tikilgan, matosi esa bug‘lanishi va issiqlik berishi qulay bo‘lgan matolar (tabiiy ip-gazlama, zig‘ir poyasidan to‘qilgan matolar)dan tayyorlanishi zarur. Issiqlik nurlanishidan himoya qilish uchun esa yuzasiga tushadigan infraqizil nurlarni qaytaruvchi yupqa metall qatlamli (aluminiy qatlamli) matolar qo'lianiladi. Boshni issiqlik radiatsiyasidan himoya qilish uchun dyuraluminiydan tayyorlangan kaskalar, enli kigiz qalpoqlar, ko‘zni himoya qilish uchun esa ko‘zoynaklar qoMlaniladi.
Ochiq havoda ishlaganda doimiy ish joylarida quyosh nurlaridan himoya qiladigan soyabonlar qurish zarur. Mashina kabinalari ochiq ranglarga bo‘yaladi, issiqlikni muhofaza qiladigan materiallar esa havoni mo'tadillashtiruvchi vositalar bilan jihozlanadi. Dam olish joylarining ish joylari yoniga qurilishi, quyosh va shamollardan pana qilinishi va dushxonalami qurish ko'zda tutiladi. Shuningdek, sovutilgan ichimlik suvi va choy hamisha bolishi zarur.
Topshiriq :
1.Inson mehnat faoliyatining turlarini aytib bering;
2.Kasb kasalliklari deganda nima tushuniladi?
3.Inson mehnat faoliyatiga ta’sir etuvchi salbiy omillar, ularning turlari va himoyalanish usullari haqida nimalarni bilasiz ?
4.Ishlab chiqarish sanitariyasi va mehnat gigienasining asosiy vazifasi nimalardan iborat?
4.Mikroiqlimni belgilovchi ko’rsatkichlarga nimalar kiradi?
6.Mikroiqlim ko’rsatkichlari qanday asboblar bilan o’lchanadi?