4 bap. Bazar hám táwekelshİLİK

4.2. Táwekelshilikti tómenletiw.

Tutınıwshılar (islep shıǵarıwshılar) ayırım waqıtları sheshim qabıllawda táwekelshilik variantların saylap aladı. Táwekelshilikti tómenletiwdiń úsh usılın úyrenemiz: diversifikasiyalaw, qamsızlandırıw hám saylaw hám juwmaqlar haqqında kóp maǵlıwmatlarǵa iye bolıw.
Tawekelshilikti minimumlastırıw mashqalasın sheshiwdiń birinshi usılı diversifikasiyalaw-ǵárejetlerdi, kapital qarjılardı hár qıylı tovarlardı satıp alıw ushın bólistiriw. Bunda tovarlar bir-biri menen baylanıssız, olarǵa talap keri proporsional bolıwı da múmkin, máselen kondisioner hám jılıtqısh, h.t.b. tovarlarǵa qárejetleriniń qanday proporsionallıqta bólistiriwi tutınıwshınıń minez-qulqına baylanıslı.
Táwekelshilikke ayırım individler hátte daramatınıń bir bóleginen bas tarsa da barmawı múmkin. Bunday jaǵdayda olar joǵaltıwı múmkin bolǵan finanslıq utılısların tolıq kompensasiyalaw ushın qamsızlandırıw tólemlerin ámelge asıradı. Qamsızlandırıw arqalı olar táwekelshiliktiń aqıbeti qanday bolıwınan biyǵarez birdey muǵdardaǵı dáramatlarǵa iye boladı. Qamsızlandırıwdan alıngan dáramat kútilgen utılısqa teń boladı, usı turaqlı dáramat táwekelshilik benen baylanıslı kútilgen dáramatqa teń. Bunday individler juwmaqtıń anıq emesligi nátiyjesinde alınatuǵın dáramatlar iyesine salıstırǵanda kóbirek paydalılıqqa iye boladı.
Egerde qamsızlandırıw bolmasa, zıyan kóriw jaǵdayında shekli paydalılıq joǵaltıw bolmaǵan jaǵdaydan joqarı boladı. Demek, zıyan kóriw múmkinshiligin esapqa alıw basqa keri jaǵdayǵa salıstırǵanda ulıwma paydalılıqtı asıradı. Bul prosess qamsızlandırıw arqalı ámelge asırıladı.
Tutınıwshılar ádette qamsızlandırıwdı arnawlı usı operasiyalar menen shuǵıllanatuǵın kompaniyalarda ámelge asıradı, yaǵnıy shártnamalar dúzedi. Kamsızlandırıw kompaniyaları retinde óziniń paydasın qamsızlandırıw polislerin satıw arqalı maksimumlastıratuǵın firmalar bolıwı múmkin. Olar kóp muǵdardaǵı táwekelshilik operasiyaların biriktirip qamsızlandırıw fondın dúzedi. Óz gezeginde olar da isbilermenlik táwekelshiligine jol qoyadı. Biraq olar úlken sanlar nızamına tiykarlanadı, yaǵnıy ayrım bir waqıyalar kútilmegen bolıwı múmkin, al tiykarınan ortasha juwmaqtı aldınnan biliw múmkin. Qamsızlandırıw kompaniyalarınıń alatuǵın tólemleri summası múmkin bolǵan kútilgen shıǵınlardan joqarı boladı.
Ayırım individler ózlerin ózleri qamsızlandırıwı múmkin, máselen difersifikasiyalaw jolı menen máselen, aksiyalar satıp alıw, puldı investisiyalaw, bahalı qaǵazlar alıw h.t.b.
Tutınıwshılar tárepinen juwmaǵı belgisiz sheshimlerdi qabıllaw tiykarınan maǵlıwmatlarǵa tolıq iye emesliginen kelip shıǵadı. Egerde tutınıwshı maǵlıwmattı tolıq bilse keleshekti boljawı hám táwekelshilikti tómenletiwi múmkin. Sonıń ushın maǵlıwmatlar bahalı tovarlar bolıp individler onıń ushın pul tólep satıp alıwǵa qayıl boladı. Tolıq maǵlıwmatlardıń qunı – maǵlıwmatlar tolıq bolǵanda alınǵan tovardıń kútilgen qunı menen maǵlıwmat tolıq emes waqıttaǵı kútilgen qunınıń ayırmasına teń.
Kópshilik individler amanatlarınıń barlıǵın yamasa bir bólegin aksiya, obligasiya, bankte esap betin ashıw h.t.b. aktivlerdi satıp alıwǵa jumsaydı. Biraq bul aktivler belgili dárejedegi táwekelshilikke iye (bankrotlıq, inflyasiya h.t.b. sebepli).
Aktiv dep iyesine pul túsimlerin támiyinleytuǵın dereklerge aytamız. Pul túsimleri rentalıq dáramat, divident, prosent h.t.b.formalarda bolıwı múmkin. Aktivtiń paydası dep aktivten kelip túsken pul túsimleriniń onıń bahasına qatnasına aytamız. Mısalı, usı jılı bir million sumlıq obligasiyadan 100 000 sumlıq tólem tólense, bir jıllıq paydası (100 000:1 000 000) 10 % ti quraydı. Aktivtiń real paydası dep inflyasiyanı esapqa alǵanda túsken paydanı túsinemiz.
Dispersiyalıq metod eki hám onnanda kóp alternativ juwmaqlar bolsa da qollanıladı. 1-súwrette bunday itimallıqqa iye juwmaqlar ushın dispersiya grafigi keltirilgen. Bunda I-waqıyanıń táwekelshiligi II-ge salıstırǵanda joqarı, yaǵnıy I-shi waqıyanıń juwmaqlardı «qamtıp alıw» múmkinshilikleri II-ge salıstırǵanda kóbirek. Bul mısalda barlıq juwmaqlardıń itimallılıqları teńdey. Biraq kópshilik jaǵdaylarda ayırım juwmaqlardıń itimallılıqları teńdey bola bermeydi.

1-súwret. Birdey itimallılıqlarǵa iye juwmaqlar ushın dispersiya grafigi



2-súwret. Hár qıylı itimallılıqlarǵa iye juwmaqlar ushın dispersiya grafigi.
2-súwrette maksimal juwmaqlardıń itimallılıqlardı tómen bolǵan jaǵdayı keltirilgen, yaǵnıy I-waqıyanıń dispersiyası muǵdarı II-ge salıstırǵanda úlken mániske iye.