3–мавзу: фалсафий тафаккур тарақҚиёт босқичлари: Ғарб фалсафаси режа

Прагматизм
асосчиси машҳур Америка математиги, мантиқшуноси ва файласуфи 
Чарлз Пирс
(1839-1914) эди. Прагматизм асосида «шубҳа – дин» назарияси ѐтади. Ўз 
ҳаѐти жараѐнида инсон қандайдир бирламчи хилдаги фаолиятларни ишлаб чиқади. 
Бизнинг барча фикрларимиз ушбу фаолиятлар кўникмасини ишлаб чиқишга 
қаратилгандирлар. Пирс ақидасича, бу мақсадга нимаики тааллуқли бўлмаса, уларнинг 
барчаси фикрга қадалади, аммо унинг ўзи ѐки унинг қисми бўла олмайди. Билиш 
жараѐнида бизнинг барчамиз қандайдир ишончга (нималаргадир шонамиз) ва қандйдир 
шубҳаларга етиб келамиз. Бизнинг ишончимиз ѐки эътиқодимиз (нимагаларгадир 
ишониш) – бу муайян шароитларда ишлаб чиқилган кўникмалар асосида муайян тарзда 
фаолият кўрсатишга тайѐрлигимиздадир. Эътиқод – бу инсон интилган нарсага ақлнинг 
қониққан ҳолатидир. Шубҳа эса –қониқтирмайдиган ҳолатдирки, инсон ундан қутилишга 
ҳаракат қилади. Пирс фикрича, ҳар қандай, шу жумладан илмий тафаккурнинг ҳам 
мақсади барқарор эътиқодга (қатъий фикрга) эришишдир. Хақиқат шундай нарсадирки, 
биз унинг борлигига ишонамиз. 
Шубҳадан ишончга ўтиш уч босқични босиб ўтади: абдукция (гипотезани, 
тахминни ўртага суриш), дедукция (тахминдан оқибатни келтириб чиқариш ва унинг 
аниқлигини текшириш) ва индукция (оқибатларни тажрибавий текшириш). Ҳосил 
қилинган ишонч тўртта восита орқали мустаҳкамланиши мумкин. 
Тиришқоқлик усули. Тиришқоқликка амал қилган киши танқид ва далилларга 
қармай ўз қарашларида собит туради. Обрўга эътибор усули. Бу усул қоидасига биноан 
баъзи ишончлар қўллаб-қувватланади, баъзиларига эса тақиқлар қўйилган. Маъқул 
кўрилган ишончлар бошқа фикрдагиларни тақиқ қилиш ѐрдамида ўрнатилади. Ушбу усул 
ўрта асрлар даврида кенг тарқалган эди. Априор усул. Бунда барқарор ишончларнинг 
шаклланиши метафизик назарияларнинг туғилиш жараѐнида ўз ифодасини топади. Бу 
назарияларнинг яратувчилари кўп ҳолларда ўз эътиқодларини ақл билан мувофиқликда 
турган деб тасаввур қиладилар. 
Илм-фан усули. Турли кишилар илмий усулни қўллаб бир хил хулосаларга етиб 
келишлари лозим. Пирс фикрича, бу усул асосида шундай гипотеза ѐтадики, биринчидан, 
бизнинг фикримизга боғлиқ бўлмаган аниқ ашѐлар мавжуд; иккинчидан, доимий 
қонунларга мувофиқ бу воқейлик бизнинг ҳис-туйғуларимизга ўз таъсирини ўтказади ва, 
учинчидан, агарчи бизнинг ҳиссиѐтларимиз ва муносабатларимиз объектларга нисбатан 
турлича бўлса ҳам, мулоҳаза юритиш ѐрдамида биз ашѐларнинг воқейликда қандай 
эканликларини аниқлашимиз ва бирдан бир тўғри хулосага келишимиз мумкин. 
«Ашѐларнинг воқейликда қандай эканлиги ҳақидаги «ҳақиқий хулоса» нинг ўзи 
нимадан иборат? Машҳур «Пирс қоидаси» шундай дейди: «Агар биз ўзимиз ўйлаган 
«амалий оқибатлар» ни кўриб чиқсак, улар бизнинг тушунчаларимизнинг объекти бўлиши 

---

мумкин, унда ушбу оқибатлар ҳақидаги тушунча, бизнинг объект ҳақидаги тўла 
тушунчамиз бўлади». Пирс фикрича, прагматизм ҳар бир тушунча амалий оқибатларнинг 
фикрий тушунчаси ҳақидаги таълимот. 
Кейинчалик прагматимз ғоялари кенг тарқалиб, ўз ривожини Уильям Джемс (1842-
1910) ва Джон Дьюи (1859-1952) асарларида топди. 
У