39-мавзу. Инвестицион баҳолаш усуллари Режа

Лойиҳа бўйича NPV ҳисоб-китоби, бирликда

t	IC0	CFt	(1+r)t	PVt	NPV
0	-100000,00		1,00	-100000,00	-100000,00
1		25000,00	1,10	22727,27	-77272,73
2		30000,00	1,21	24793,39	-52479,34
3		35000,00	1,33	26296,02	-26183,32
4		40000,00	1,46	27320,54	1137,22
5		45000,00	1,61	27941,46	29078,68
6		50000,00	1,77	28223,70	57302,37
Жами	-100000,00	225000,00		157302,37	57302,37

Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, пул оқимлари тўғри баҳоланган ҳолатда лойиҳа амалга оширилган харажатларни тўлиқ қоплаш (тахминан 4-йил охирида) имконини беради. Шунингдек, NPV (57302,37)га тенг бирликда қўшимча фойда олиш имконини беради.

3-савол баёни. Кўп сонли тадқиқотлар кўрсатиб берадики, NPV кўрсаткичи белгиланган давр мобайнида пул маблағлари кирими ва чиқиб кетиши ўртасидаги муносабатни ўзида акс эттиради, шунингдек, амалга оширилган харажатларни қоплаш ва қўйилмаларнинг берилган даромадлилиги меъёрига эришиши ҳақида тасаввур беради.

NPV мутлақ кўрсаткич сифатида ўзаро жамлаш хусусиятига ҳам эга. Яъни турли лойиҳалар бўйича NPV лар ўзаро жамланиши мумкин:
NPV (А,Б,К)= NPV(А)+ NPV(Б)+ NPV(К).
Мазкур мезоннинг муҳим хусусиятларидан бири сифатида келиб тушган маблағларни реинвестициялаш ставкаси бўйича аниқ тахминни келтириш мумкин. NPV методида лойиҳани амалга оширишдан келиб тушадиган маблағлар корхона учун капиталнинг ўртача тортилган қийматини англатувчи берилган дисконт меъёри (р) бўйича реинвестицияланиши аниқ белгилаб берилмайди.
NPV методи лойиҳани амалга ошириш натижасида корхона қиймати ўзгариши ҳақида фикр юритиш имконини беради. Шунингдек, NPV кўрсаткичининг қўлланилиши орқали таққослама баҳолаш мутлақ миқдорларни таққослашнинг мураккаблиги каби амалиётда ҳар доим ҳам қулай эмас.
Мисол кўриб чиқамиз.
Фараз қилайлик иккита лойиҳа кўриб чиқиш учун тақдим этилган. Қабул қилинган дисконт меъёри 10 фоиз. Мос равишда пул оқимларини баҳолаш ва NPV ҳисоб-китоби қуйидаги жадвалда келтирилган (жадвал).
жадвал
Лойиҳаларни амалга ошириш шартлари, бирликда

Лойиҳа	IC0	CFt	PVt	NPV
А	-10000	16500	15000	5000
Б	-100000	115000	105000	5000

Иккала лойиҳа бўйича ҳам соф жорий қиймат 5000 бирликни ташкил этади, бу ўз навбатида танлаш шарт бўлган ҳолатда энг яхши вариантни аниқлаш имконини бермайди.

Шундан келиб чиққан ҳолда корпоратив молияни бошқариш амалиётида нисбий кўрсаткич ҳисобланган даромадлиликнинг ички меъёри ва рентабеллик индексини каби кўрсаткичлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ.


Даромадлиликнинг ички меъёри
Даромадлиликнинг ички меъёри (Internal Rate of Return – IRR) инвестициялар самарадорлигини баҳолашда кенг фойдаланиладиган мезон ҳисобланади.
Даромадлиликнинг ички меъёри тушунчаси NPV нолга тенг бўлганда инвестицион лойиҳа бўйича пул оқимларининг соф жорий қийматини аниқлашга хизмат қилувчи дисконтлашнинг коэффициэнтлари ёки фоиз ставкаларини англатади.
Даромадлиликнинг ички меъёри қуйидаги тенглама орқали аниқланади:

Бу тенглама математик ифодалардан фойдаланиш орқали IRRни аниқлаш имконини беради. Бунда NPV=0 эканлигини, яъни дастлабки харажат ва пул тушумлари ўзаро миқдори тенг эканлигини унутмаслик лозим.

Умумий ҳолда IRR нолдан юқори бўлса инвестициялар иқтисодий жиҳатдан самарали ҳисобланади. Қарор қабул қилиш жараёнида IRR миқдори инвестор томонидан талаб қилинадиган даромадлилик ставкасига нисбатан солиштирилади. Бунда агар IRR˃r бўлса, лойиҳа ижобий NPVни ва даромадлиликни таъминлайди. Агарда IRR˂r бўлса харажатлар даромадлардан ошиб кетади ва лойиҳа фойдали ҳисобланмайди.
Инвестицион лойиҳаларни баҳолашда IRR кўрсаткичи қатор ижобий хусусиятларга эга. Биринчидан, мазкур кўрсаткич лойиҳаларни молиялаштириш учун жалб қилинадиган манбаларга тўловларнинг максимал ставкаси сифатида кўриб чиқилади.
Иккинчидан, IRRнинг белгиланиши инвестицион харажатлар фойдалилигининг минимал ставкаси сифатида талқин қилиниши мумкин. Агарда бу кўрсаткич капитал ўртача қийматидан ёки маълум бир тармоқдаги даромадлилик меъёридан юқори бўлса, лойиҳа амалга ошириш учун тавсия қилиниши мумкин.
Учинчидан, даромадлиликнинг ички меъёри инвестицияни қоплашнинг чегаравий даражаси сифатида амал қилишини таъкидлаш лозим. Мазкур мезон лойиҳага қўшимча капитал қўйилмалар амалга оширишнинг мақсадга мувофиқлигини белгилиб беради.
IRR ни қўлда ҳисоб-китоб қилиш кўп меҳнат талаб қилиши мумкин. Лекин инвестицион таҳлилнинг бугунги замонавий дастурий воситалари бу кўрсаткични тез ва самарали аниқлаш имконини беради. Хусусан, жадвал процессорлари ҳисолабланган Микрософт Эксел дастури IRRни ҳисоблаш учун махсус функцияларга эга.
Юқоридаги мисол бўйича IRR 26 фоизга тенг. Шундай экан, олинаётган натижа дисконт меъёридан юқори ва IRR мезонига кўра лойиҳа қабул қилиниши тавсия этилади. Мазкур ҳолатда операция бўйича самарадорлик 26% – 10% = 16%ни ташкил этади.
Инвестицион таҳлилда фоизларда акс этадиган IRR кўрсаткичи NPV кўрсаткичига нисбатан фойдаланиш учун жуда қулай ҳисобланади. Мазкур амалиётда нисбий миқдорлар натижани аниқроқ кўрсатиб беради.
IRR мезонининг ахборот учун белгиланишининг асосий сабаби амалиётда унинг оммабоплиги ва тушунарлилиги ҳисобланади. Кўп сонли хорижий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, 75 фоиз молиявий директорлар деярли ҳар доим инвестициялар самарадорлигини баҳолашда мазкур кўрсаткичдан фойдаланади.
Бундан ташқари IRR кўрсаткичи дисконтлаш ставкаларини белгилаш борасидаги тахминларсиз лойиҳани баҳолаш имконини беради.