39-боб. ЙЎловчи, багаж ва юк ташиш шартномаси ташиш шартномаснинг тушунчаси, предмети ва турлари

3. Юк ташиш шартномаси турлари.
Шартнома тарафларининг — жўнатувчи (олувчи) ва юк
ташувчишшг ҳуқуқ ва мажбуриятлари
Юқорида айтиб ўтганимиздек, юк ташиш шартномаси ёзма шартномадир. Бу шартнома ҳам йўловчи ва багаж ташиш шартномаси сингари ёзма шаклда тузилиши ФК, транспорт уставлари ва кодексларида назарда тутилган тартибда амалга оширилади. Агар тегашли қонунчиликда шартнома тузиш тартиби ҳақида ҳеч нарса дейилмаган бўлса, у тарафларнинг келишуви билан белгиланади.
Юк ташиш шартномаси тузилганлиги ФКнинг 711-моддасига асосан, тегишли транспорт устави ёки кодексида назарда тутилган ҳужжат (транспорт юкхати, коносамент ёки юкка доир бошқа ҳужжатлар) ни тузиш ва уни юк жўнатувчига топшириш йўли би-лан тасдиқланади.
Мамлакат ичида юк ташишни расмийлаштирадиган ҳужжат, одатда, юкхати бўлади. Юк хатида юк жўнатувчи, юкни олувчи, юк тарифи, юкнинг жўнатиладиган, олинадиган манзили ва бошқа тегашли маълумотлар кўрсатилади. Юк ташиш шартномаси юкни ташувчига транспорт ҳужжатлари билан бирга топширилган пайтдаёқ тузилган ҳисобланади.
Юкнинг ташиш учун қабул қилинганлиги тўғрисида махсус ҳужжат, темир йўллар ва дарё транспортида – квитанция, денгиз транспортида – коносаментнинг, ҳаво транспортида эса, юк хатининг нусхаси берилади.
Мазкур ҳужжатлар юкни бошқа манзилга жўнатиш ҳуқуқини, юк йўқотилган, зарарлантирилган такдирда эса юқ ташувчига нисбатан даъво қўзғатиш ҳуқуқини беради.
Юк ташиш шартномасининг тарафлари сифатида қуйидаги шахслар қатнашади:
юк жўнатувчи – юкни маълум бир транспорт турида белгиланган манзилга жўнатувчи шахс;
юк ташувчи – юкни бир манзилдан, жўнатувчидан олиб, иккинчи манзилда юк олувчига топширувчи шахс;
юк олувчи – юк жўнатувчилардан ўзига жўнатилган юкларни қабул қилиб олувчи шахс.
Мижозлар (юк жўнатувчилар ва юк олувчилар) қуйидаги ҳуқуқларга эга:
- ташувчи тўғрисида зарур бўлган ахборотни олиш;
- ташувчини эркин танлаш ва ташиш учун шартнома тузиш;
- қоидаларда ёки ташиш шартномасида белгиланган тарзда ташувчи томонидан ўз вақтида ва сифатли хизмат кўрсатилишидан баҳраманд бўлиш;
- ташиш туфайли етказилган зиённи ва маънавий зарарни қонун ҳужжатларига мувофиқ тўлаттириш ва қоплаттириш;
- ташиш шартномасида кўрсатиб ўгилган шартлар ташувчи томонидан бузилган тақдирда хизмат кўрсатишдан воз кечиш;
- ўз ҳуқуқлари бузилган тақдирда ваколатли давлат органларига ёки судга мурожаат қилиш ва ҳоказо.
Юк жўнатувчининг мажбуриятлари қуйидагилардан иборат:
- юкни белгиланган талабномага биноан ўз вақтида транспорт ташкилотига етказиб бериш;
- маҳсулотларни идишга (тарага) яхши жойлаштириш, қадоқлаш;
- маҳсулотларнинг табиий хусусиятларини ва турларини транспорт ҳужжатларида кўрсатиш;
- лозим ҳолларда ўз воситалари ва ишчи кучлари билан юкнитранспортга жойлаштириш;
- маҳсулотларнинг табиий хусусиятларини ҳисобга олиб, огоҳлантириш белгиларини кўринарли қилиб ёзиш;
- кира ҳақини ўз вақтида тўлаш кабилар. Юк ташувчи қуйидаги ҳуқуқларга эга:
- жўнатилаётган юк ўз сертификатига мувофиқ эканлигини тасдиқловчи ҳужжатларни олиш;
- фуқаролар ҳаётига, йўл ҳаракати хавфсизлигига таҳдид солувчи, экология ва санитария нормалари бузилишига ёки бошқа ғайриқонуний ҳаракатларга сабаб бўлувчи ҳолатларда ташишдан воз кечиш;
- тўлов, товар-транспорт ҳужжатларини ўз вақтида талаб қилиб олиш ва ҳоказо.
Юк ташувчининг мажбуриятлари қуйидагилардир:
- юк юборувчининг талабномасида кўрсатилган вақтда юк ташиш воситаларини бериш;
- ушбу воситаларни беришдан олдин унинг тозалигини кўриб чиқиш, лозим бўлган ҳолларда ювиб, тозалаб бериш;
- юкни қабул қилиб олгандан сўнг уни зарарсизлантирмасдан сақлаш;
- транспорт воситасига ортгандан кейин ҳам тегишли эҳтиёт чораларини кўриш;
- айрим маҳсулотларнинг табиий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда сақлаш;
- юкни тайинланган манзилга олиб бориш билан уни олувчига хабар қилиш кабилар.
Юк олувчининг мажбуриятлари қуйидагиларда кўринади:
- юк келганлиги тўғрисида хабар олиши биланоқ ўзига тегишли юкларни дарҳол олиб кетиш чораларини кўриш;
- борди-ю, олиб кетишнинг иложи бўлмаса, юкни эҳтиёт қилиб сақлаш чораларини кўриш ва юкни қабул қилишга оид бошқа баъзи бурчлардан иборат.
Юк ташиш шартномаси тарафларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари юк ташилаётган транспортнинг турига қараб ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. Чунончи, темир йўл транспорти билан юк ташилганда ташувчи-темир йўл корхонаси қуйидаги мажбуриятларни ўз зиммасига олади:
- юк ташиш мажбуриятини бажариши;
- юк ташиш учун яроқли бўлган вагонларни, цистерна, контейнерларни белгиланган муддатда юк жўнатувчи ихтиёрига бериши;
- вагонларнинг ва юкларнинг ҳолатини кўриб чиқиши;
- юкнинг қабул қилинганлиги тўғрисида квитанция ёзиб бериши;
- жўнатиш учун қабул қилинган юкларни зарарлантирмай ва йўқотмай сақлаши;
- юкни тайинланган муддатида белгиланган манзилга етказиб бериши;
- юкнинг тайинланган жойга етказиб келтирилганлиги тўғрисида юк ташувчини дарҳол хабардор қилиши;
- юк кимга берилиши тайинланган бўлса, уни шу шахсга топшириши.
Юк жўнатувчи ва олувчиларнинг мажбуриятлари, асосан, қуйидагилар билан чегараланади:
- юк ташиш юзасидан олинган мажбуриятларни бажаришлари;
- юкларни белгиланган муддатда жўнатиш учун транспорт ташкилоти томонидан берилган юк ташиш воситаларини, яъни вагон, контейнер, цистерналарни кўздан кечириб чиқишлари;
- юк олувчилар ўзларига келган юкларни вақтида қабул қилиб олшшлари;
- тариф бўйича белгиланган кира ҳақини тўлашлари кабилар. Темир йўл транспортида юк ташиш транспорт юкхатида расмийлаштирилади. Юкхатда бир қатор маълумотлар, чунончи, юк жўнатилган бекат ва йўлнинг номи, тайинланган бекат ва юк олувчининг манзили, жўнатилаётган юк тури, микдори, ўровнинг хили, юк ташиш тезлиги, кира ҳақи, юкни қабул қилиш вақти, тушириш, юк топшириш вақти ва юкка доир бошқа маълумотлар кўрсатилади.
Юк ташишнинг кенг тарқалган турларидан бири автомобиль транспорти орқали юк ташишдир. Автомобиль транспорти билан юк ташиш шартномаси ФКнинг ушбу шартномалар тўғрисвдаги умумий қоидалари, “Автомобиль транспорти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонуни ҳамда Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқлан­ган намунавий шартномалар билан тартибга солинади. Бундай шартномада юк ташувчининг мажбуриятлари шартнома бўйича юкни тайинланган манзилга белгиланган муддатда кечиктирмасдан тўла-тўкис етказиб бериш ва шу каби бурчлардан иборат. Юк олувчининг мажбуриятларига: кира ҳақини тўлаш (агар юк жўнатувчи тўламаган бўлса), юкни қабул қилиш ва ўз вақтида ташиб олиш ва бошқалар киради.
Юк жўнатувчининг мажбуриятларига: юк жўнатиш режасини бажариш, юкни ўз вақтида ташувчига (автотранспорт ташкилотига) топшириш; кира ҳақини тўлаш, юк ҳужжатларини тўғри расмийлаштириш; шартнома билан белгиланган ҳолда юкни ўз ишчи кучи ва техник воситалари ёрдамида юклаш ва бошқалар киради.
Юк ташишнинг учинчи турига ҳаво транспорти билан юк ташиш шартномаси киради. Бу шартнома ФК ва Ҳаво кодекси ҳамда шу муносабатларни тартибга солишга доир чиқарилган бошқа қонун­чилик актлари нормалари билан тартибга солинади. Ҳаво кодексининг 98-моддасига асосан: “Ҳаво транспортида ташиш шартномасига кўра юк ташувчи ўзига юк жўнатўвчи ишониб топширган юк ёки почтани белгиланган манзилга етказиб, уларни юкни ёки почтани қабул қилиб олишга ваколат берилган шахсга топшириш мажбуриятини олади, юк жўнатувчи эса юк ёки почта ташилгани учун белгиланган тариф бўйича ҳақ тўлаш мажбуриятини олади”.
Юк ташиш шартномаси икки хил шаклда тузилиши мумкин:
1) шартномага кўра юкларни муайян муддатда ташиш; бунда юк миқдори, йўналиши, юк ташиш муддати, тарафларнинг мажбуриятлари, ҳисоб-китоб тартиби тўғрисидаги шартлар ва шартномани бажармаслик ёки лозим даражада бажармаслик учун жавобгарлик кўрсатилади;
2) бир ёки бир неча самолётни юк жўнатувчига бериш шарти билан тузилиши мумкин. Бу шартнома чартер шартномаси деб аталади. Бу шартнома шартлари ФКнинг 712-моддасида ҳамда Ҳаво кодексининг 99-моддасида нормаланган. Ҳаво кодексига асосан чартер (ҳаво кемасини кира қилиш) шартномаси бўйича бир томон (кирага берувчи) иккинчи томон (кирага олувчи)га ҳақ эвазига бир ёки бир неча ҳаво кемасини йўловчилар, қўл юки, юк ва почта ташиш ёхуд бошқа мақсадларда фойдаланишга бир юки бир неча парвоз учун тўлиқ бериб туриш мажбуриятини олади.
Бу шартнома бўйича ҳаво транспорти ташкилотининг асосий мажбуриятларига; юкни қабул қилиш, тайинланган манзилга етказиб бериш ва юкни эгасига топшириш, қабул қилинган юкни зарарсизлантирмасдан сақлашни таъминлаш, ўз вақтида эгасига етказиб бериш, олувчига юкнинг келганлигини хабар қилиш, юк йўқолганда эса уни қидириш чораларини кўриш, кам чиққанда, шикастланганида ва сифати пасайган ҳолларда зарарни қоплаш кабилар киради.
Юк жўнатувчининг асосий мажбуриятлари юкни аэропортга етказиб бериш ва кира ҳақини тўлашдан иборат.
Олувчининг мажбуриятлари юкни ўз вақтида қабул қилиб, тушириб олишдир.
Юк ташиш шартномасининг навбатдаги тури Ўзбекистон шароитида ниҳоятда кам учрайдиган ички сув транспорти билан юк ташиш шартномасидир. Бу шартнома юк ташувчи томонидан юкхат шаклида тузилади ва унда шартнома мазмуни ифодаланади.
Тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари шартномада аниқ белгиланиб қўйилади. Чунончи, юк ташувчи юкни ўз вақтида етказиб беришга ва юк олувчига топширишга, жўнатувчи эса юк ташувчининг хизмати учун кира ҳақини тўлашга мажбур бўлади.
Юк ташиш шартномасининг сўнгги тури денгиз транспорти билан юк ташиш шартномасидир. Бу шартнома Ўзбекистон Республикаси ҳудудида йирик денгизлар бўлмаганлиги сабабли ички муомалада бутунлай қўлланилмайди. Денгиз транспорти билан юк ташиш шартномасига нисбатан қонунчилигимизнинг татбиқ қилиниши фақат халқаро ҳуқуқ нормаларида назарда тутилган бўлса-гина амалга оширилади. Шундай бўлса-да, денгиз транспорти билан юк ташиш каботаж ва чет эл мамлакатларига қатнаш йўли билан юк ташишга бўлинади. Каботаж деганда, бир давлат чегарасидаги портлар орасида юк ташиш тушунилади.
Денгиз транспорти билан юк ташиш коносамент ва чартер шартномалари билан расмийлаштирилади. Агар шартномада юк ташувчининг мажбурияти белгиланса-ю, аммо кемадан қанчалик жой берилиши шарти бўлмаса, бундай мажбурият коносамент шартномаси билан расмийлаштирилади.
Коносамент тилхат вазифасини бажаради ва юк топширилганлиги тўғрисида юридик далил бўлиб саналади. Бундан ташқари, коносамент, биринчидан, шартнома тузилганлиги тўғрисидаги далил; иккинчидан, юкни қабул қилганлик тўғрисида кема капитанининг тилхати; учинчидан, юкни тасарруф қилиш ҳуқуқини берадиган ҳужжат ва тўртинчидан, юк ташувчи билан юк жўнатувчи ўртасидаги муносабатларни белгилайдиган ҳужжат бўлиб ҳисобланади. Коносаментда юк ташувчи ва юк жўнатувчи, юк жўнатилган ва тайинланган манзиллар ҳамда юк тўғрисидаги бошқа тегишли маълумотлар кўрсати­лади.
Денгиз йўлларида юк ташиш чартер (фрахт) шартномаси билан ҳам расмийлаштирилиши мумкин. Юк ташишнинг чартер (фрахтлаш) шартномасига асосан денгиз кемасининг бир ёки бир неча рейсга қатнаши учун тузилса, бундай шартномага рейс чартери; агар кема маълум бир вақт давомида кира қилишга берилса – бундай шартнома тайм-чартер деб аталади.
Денгиз транспорти билан юк ташиш шартномасига асосан юк ташувчининг асосий мажбуриятлари:
-юк ташиш воситаларини ўз вақтида бериши;
-юкни қабул қилиб олган кундан бошлаб, токи тайинланган манзилга олиб боргунча сақлаши;
-юкни олувчига топширишдан иборатдир. Юк жўнатувчининг асосий мажбуриятлари:
- юкни ташувчига топшириш;
- юкни қабул қилиш;
- кира ҳақи (фрахт) ни тўлашдан иборатдир.
Юқорида санаб ўтилган юк ташиш шартномаларининг ичида аҳамиятга молиги бу чартер (фрахтлаш) шартномасидир. Чартер (фрахтлаш) шартномаси бўйича бир тараф (фрахтчи) иккинчи тарафга (фрахтловчига) ҳақ эвазига бир ёки бир неча транспорт воситаси сиғимининг ҳаммасини ёки бир қисмини йўловчи багаж ва юк ташиш учун бир марта ёки бир неча марта қатнашга бёриш мажбуриятини олади (ФК, 712-модда). Чартер шартномаси тузиш тартиби, унинг шакли ва турлари транспорт уставлари ва кодексларида белгилаб қўйилади.