3 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Tizimni ishlab chiqish
deganda uni mijoz uchun, ya’ni biron-bir muammoni hal qilishi lozim 
bo‘lgan inson uchun yaratish jarayoni tushuniladi. 
Tizimni ishlab chiqish jarayoni foydali dasturiy ta’minotni tezda tayyorlashga mo’ljallangan. 
Tizimni ishlab chiqishning bir nechta yondashuvlari mavjud: 
1. Xususiyatlarni aniqlash, dizaynlash va amaliy ko’rinishga keltirish jarayonlari birlashtirilgan. 
Tizimning xususiyatlari batafsil keltirilmaydi va dizayn hujjatlari minimumlashtirilgan. Foydalanuvchi 
talablari hujjatlari tizimning muhim xarakteristikasi hisoblanadi. 
2. Tizim bir necha talqinda ishlab chiqariladi. Foydalanuvchi yangi talablarini qondirish maqsadida 
dasturiy ta’minotning novbatdagi talqini ishlab chiqariladi. 
3. Tizimning foydalanuvchi interfeysini tezda tayyorlash maqsadida IDS(integrated development 
system). 
bular ularning asosiy xarakteristikalari xisoblanadi: 
UML tilida munosabatlarning to‘rtta turi belgilangan: 
— 
tobelik; 
— 
assotsiatsiya; 
— 
umumlashtirish; 
— 
joriy qilish. 
Bu munosabatlar UML da asosiy bog’lovchi konstruksiyalar hisoblanadi hamda to‘g‘ri modellarni 
qurishda qo’llanadi. 
Tobelik (dependency)
— ikkita mohiyat o‘rtasidagi semantik (ma’no jihatdan) munosabat bo’lib, 
bunda ulardan birining, tobe bo’lmaganining, o‘zgarishi boshqasining, tobe bo’lganining, o‘zgarishiga 
ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Grafik jihatdan tobelik punkdur chiziq bilan ifodalanadi, bu chiziq odatda 
belgisi bo’lgan strelkaga ega bo’ladi. 
Assotsiatsiya (association)
— tuzilmaviy munosabat bo‘lib, aloqalar majmuyini tasiflaydi. Bunda 
aloqa deganda Obyektlar o‘rtasidagi biron-bir ma’noli aloqa tushuniladi. 
Agregatlash (aggregation)
assotsiyatsiyaning ko‘rinishlaridan biridir. Butun va uning qismlari o'rtasidagi tuzilmaviy munosabat 
shunday ataladi. Grafik jihatdan assotsiatsiya chiziq ko‘rinishida ifodalanadi (ba’zida bu chiziq strelka 
bilan tugallanadi yoki biron belgiga ega bo’ladi). Chiziq yonida qo‘shimcha belgilar ham bo’lishi 
mumkin, masalan, karralilik va rollarning nomi. 
Umumlashtirish (generalization)
— bu «ixtisoslashuv/umumlashtirish» munosabati. Bunda 
ixtisoslashgan element Obyekti (oddiyroq qilib aytganda, avlod) umumlashtirilgan element (ajdod) 
Obyekti o‘rniga qo‘yilishi mumkin. Obyektli mo’ljallangan dasturlashda qabul qilinganidek, 
avlod 
(childe)
o‘z 
ajdodi (parent)
ning tuzilishi va xulq-atvorini meros qilib oladi. Umumlashtirish munosabati 
grafik jihatdan bo‘yalmagan strelkali chiziq ko‘rinishida ifodalanadi. Strelka ajdodni ko‘rsatib turadi. 
Joriv etish (realization)
— klassifikatorlar o‘rtasidagi semantik munosabat. Bunda bitta 
klassifikator majburiyatni belgilaydi, ikkinchisi uning bajarilishini kafolatlaydi. Joriy etish munosabatlari 
ikkita vaziyatda uchraydi: birinchidan, interfeyslar hamda ularni joriy qiluvchi sinflar yoki komponentlar 

---

204
o‘rtasida, ikkinchidan, pretsedentlar hamda ularni joriy qiluvchi kooperatsiyalar o‘rtasida. Joriy qilish 
munosabatlari bo‘yalmagan strelali punktir chiziq ko‘rinishida ifodalanadi. 
Biz UML ning to‘rtta elementining tavsifini berdik. Ular UML modellarida asosiy munosabat 
turlari bo’lib xizmat qiladi.