3 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

5
1-Шуъба.Архитектура ва қурилишдаги инновациялар, йўл иншоотларини лойиҳалаш ҳамда 
қурилиш буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқаришнинг долзарб муаммолари;
САНОАТ ЧИҚИНДИСИ ФОСФОГИПСДАН ҲАВОДА ҚОТАДИГАН МАТЕРИАЛЛАР 
ОЛИШ 
Илмий раҳбар: т.ф.н, доц. Д.Ш.Қодирова, 
Магистрант: Нурмухамедов Санжарбек Илҳамович. 
Тошкент архитектура-қурилиш институти 
 
Аннотация:
Ушбу мақолада саноат чиқиндиси фосфогипсдан хавода қотадиган боғловчи 
материаллар олиш уни қайта ишлаш хақидаги маълумотлар келтирилган.
 
Калит сўзлар:
фосфогипс, саноат чиқиндиси, боғловчи, мустаҳкамлик, оҳак, ангидрид 
цемент.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли 
«Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги 
Фармони, 2019 йил 23 майдаги ПҚ-4335-сонли «Қурилиш материаллари саноатини жадал 
ривожлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Қарорлари қабул қилиниб, 
юртимизда қурилиш материалларини ишлаб чиқариш саноати кенг ривожланиб бормоқда. 
Замонавий усуллардан фойдаланиб табиий гипсдан олинган барча турдаги ҳавода 
қотадиган боғловчи материаллар қайта ишланган фосфогипсдан тайёрланиши мумкин. [1]. 
Ҳавода қотадиган боғловчи материаллар олиш учун фосфогипсни қайта ишлаш хусусидаги 
илк бор лаборатория тадқиқотлари 1933-1935 йилларда ўтказилган, ўша пайтда П.П.Будников, 
М.И.Гершман ва С.М.Рояк каби тадқиқотчилар қурилиш гипси ҳосил қилишганди-ю, аммо улар 
икки сабабга биноан бундай гипсни саноат миқёсида ишлаб чиқариш мақсадга мувофиқ эмас, 
деган фикрга келдилар. Биринчидан, фосфогипсда мавжуд бўлган фосфат кислота тайёр 
маҳсулотни тишлаб қолиш муддатини қисқартиради, иккинчидан, қурилиш фосфогипсининг 
механик хусусиятлари ғоят паст даражада бўлиб, у фақат қурилиш гипсига қўшимча сифатидагина 
қўлланиши мумкин.
Мазкур тадқиқотлар фосфогипснинг экстракция жараёнида кристалланишининг оптимал 
шароитлари ҳали ҳам ҳал қилинмаган ва фосфогипсдан сувда эрувчан фосфат кислотасини ювиб 
чиқариш жараёни анча мураккаб бўлган вақтда, яъни сульфат кислота билан фосфоритларнинг 
парчаланиш жараёнини ўрганишнинг дастлабки даврида олинган фосфогипс намуналарида 
ўтказилган эди.
Маълумки, қурилиш гипсига фосфат кислота тарзида 0,63 фоиз Р
2
О
5
қўшиш боғловчи 
модда қотаётганида унинг мустаҳкамлигини чўзилиш ва сиқилишга бўлган чегарасини мувофиқ 
тарзда 23 дан 15 гача ва 100 дан 33 кг/см
2
гача камайтиради. Бу ҳол фосфогипсдан у 
куйдирилгунига қадар сувда эрийдиган фосфат кислотанинг кўп қисмини йўқотиш кераклигидан 
далолат беради. Америка патентларида кўрсатилишича, ҳатто сувда эрийдиган Р
2
О
5
нинг 0,1% ҳам 
тайёр маҳсулот мустаҳкамлигини анча камайтиради, кўп миқдордаги фосфат кислота эса 
гидратланишда кристалланиш жараёнини шу қадар бузадики, натижада куйдирилган гипс яроқсиз 
бўлиб қолади.
Ўғитлар ва инсектифунгицидлар илмий тадқиқот институтида экстракция жараёнини 
ўзлаштириш ҳамда яхши кристалл структурали фосфогипс олиш мобайнида фосфат кислотани 
йўқотишнинг икки оддий усули синаб кўрилди:
а) Фосфогипсни тўғридан-тўғри сув билан ювиш;
б) Сувда эрийдиган кислотани оҳак сути билан нейтраллаш. 
Муайян миқдордаги ҳавода қуритилган фосфогипс уй ҳароратидаги сувга солингандан 
кейин фильтрланиб ювилгач, фосфогипс сувда эрийдиган фосфат кислотадан осонгина халос 
бўлади. Агар фосфогипс таркибида 2% Р
2
О
5
бўлса, уни ювиб тозалаш учун бир килограмм ҳавода 
қуритилган фосфогипсга 2-2,2 литр сув кифоя қилади.
Сувда эрийдиган Р
2
О
5
ни оҳак сути билан нейтраллаш. Бунинг учун фосфогипс пульпасига 
ҳисоб-китоб асосида таркибида 10% Са(ОН)
2
бўлган оҳак сути қўшилади, кейин пульпа 2 соат 
мобайнида қориштирилади. Нейтраллаш реакциясининг тугаши фенолфталеин бўйича кузатилиб 
турилади.

---

6
Фосфогипс сувда эрийдиган Р
2
О
5
дан ювиб тозалангандан сўнг ундан фосфогипсли 
боғловчи олиш мумкин. Ана шундай боғловчи модданинг сифати механик мустаҳкамлиги ҳамда 
тишлашиш муддатлари бўйича ГОСТ талабларига мувофиқ келади.
Қурилиш гипси тез тишлашадиган ва тез қотадиган боғловчи моддадир. Одатда у 5-15 
дақиқа ичида тишлашади. Бу ҳол бир қанча ноқулайликларга сабаб бўлади, чунки қорилган 
гипсни тишлашиб қолмасидан илгари ишлатиш керак. Агар тишлашиш жараёни бузилса, ҳосил 
бўлаётган кристалл ўсимталари парчаланиб кетади ва мустаҳкамлиги кескин камаяди. Қурилиш 
фосфогипси ҳавода қотадиган боғловчи модда бўлиб, сув ичида барпо этиладиган иншоатларда 
ундан фойдаланиб бўлмайди, чунки бунда қотиш вақтида ҳосил бўладиган икки сувли гипс эриб, 
кристалларнинг ўсиб туташган структураси парчаланиб кетади.
Гипс қайта қуритилганда унинг мустаҳкамлиги яна тикланади. Гипсдан тайёрланган 
маҳсулотнинг сувга бу қадар кам чидамли бўлишининг асосий сабаби сув парчаларининг қотган 
гипсдаги кристалл структуралар айрим элементларини ажратиб, парчаловчи таъсир 
кўрсатишидир. Агар гипсдан тайёрланган маҳсулот ёғин сочин намликдан сақланса, узоққа 
чидайди.
Қурилиш гипсидан, асосан сувоқ учун оҳак-гипс қоришмаси тайёрлаш ва бинокорлик 
деталлари ишлаб чиқаришда фойдаланилади.
Шуниси диққатга сазоворки, қурилиш гипсига ҳеч нима аралаштирмай, ўзини соф ҳолда 
ишлатавериш мумкин, чунки у қуриганда ёрилиб кетмайди. Оҳак-гипс сувоқ қоришмаларида бир 
хажм гипсга бирдан то беш хажмгача оҳак қўшилади, натижада қоришманинг тишлашиши 
секинлашиб, эластиклиги ортади.
Боғловчи моддани тежаш ва оҳакнинг дарз кетишига барҳам бериш, учун гипс ва оҳак 
аралашмасига бирдан то уч ҳажмгача қум ёки унинг ўрнини босадиган бошқа модда (тошқол, 
пемза, ёғоч қипиғи ва қириндиси сингари нарсалар) қўшилади. Сувоқ қоришмаси тайёрлашда 
қурилиш гипсига оҳак қўшмаса ҳам бўлади, бироқ бунда тишлашишни сусайтирувчи бирон модда 
аралаштириш керак.
Оҳак-гипс қоришмалари оҳак қоришмасидан тез қотиши ва анча мустаҳкамлиги билан, 
гипс қоришмасидан эса эластиклиги ҳамда секин тишлашиши билан фарқланади. Гипс 
қоришмасида гилдан ҳам фойдаланилади.
Фосфогипсдан ангидрид цемент олиш. Бундан эллик беш йил муқаддам кимёгар олим П.П. 
Будников, оз миқдордаги ишқорлар, кислоталар, ўрта ва нордон тузлар эримайдиган ангидриднинг 
гидратланишига имкон беришини кўрсатиб ўтган эди.
Ангидрид цементи асосан сувсиз кальций сульфатдан таркиб топган, табиий ёки синтетик 
гипсни 600-700 даража ҳароратда куйдириб олинадиган ва кейин бошқа турли қўшилмалар 
катализаторлар билан биргаликда кукун холигача майдаланган маҳсулотдир. Кўшилмалар 
сифатида оҳак, ҳар хил сульфатлар, куйдирилган доломит, асосий майдаланган домна тошқоли ва 
бошқа бир қанча материаллар ишлатилади.
Фосфогипсдан ангидрид цемент олиш борасида Р.Э. Симоновская, П.Ф. Гордашевский ва 
В.И. Березовский (Россия) махсус тадқиқот ўтказишган. Улар боғловчи модда қотишида 
катализаторлар сифатида натрий сульфат ва натрий биосульфат, фосфогипс сингари моддалардан 
фойдаланишди.
Одатда ангидрид цементга фаоллаштирувчи моддалар ангидридни майдалаш вақтида 
қўшилади, шу моддалардан сувда яхши эрийдиганларини ангидрид цементини сувда қориш 
вақтида аралаштириш мумкин. Мазкур боғловчи модда қотиши қўшгидрат ҳосил бўлиши туфайли 
рўй беради.
Ангидрид цементининг сувга бўлган талаби ва сув сингдириш қобилияти асосан унинг қай 
даражада майдаланганлигига боғлиқ, меъёридагидек қуюқ бўлган қоришма ҳосил қилиш учун 
одатда 30-35% сув қўшилади.
Кам куйдириладиган гипсли боғловчи моддалардан фарқли ўлароқ, ангидрид цементи 
қотаётганда ҳажман кенгаймайди. [2]. 
Сўз юритилаётган мазкур цемент гидравлик хусусиятларга эга эмас. У нам ҳаво муҳитида 
ғоят жадал суръатда қотади. Намлик муҳитда дастлабки қотишдан кейин ангидрид цементи қуруқ 
муҳитда тобора мустаҳкамланаверади. Котган боғловчи модда сувда узоқ вақт туриб қолса, унинг 
мустаҳкамлик даражаси пасаяди, кейин қуруқлик шароитида ангидрид цементининг 

---

7
мустаҳкамлиги яна ортаверади. Бордию ангидрид цементига фаоллаштирувчи модда сифатида 
домна тошқоли қўшилса, унинг сувга чидамлилиги ортади.