3 ЎҚув-услубий мажмуанинг таркибий тузилиши

Рақобат матрицаси (Портер).
Америкалик олим Портер 1975-1980 йилларда 
ўсиш суръатининг пасайиши ва саноатнинг кўпчилик тармоқларнинг стагнацияга 
учраш даврида рақобат стратегияси концепциясини ишлаб чиқди. Корхона диққат 
марказида нафақат харидорлар эҳтиёжини қондириш, балки бозордаги рақобат 
кучлари ҳам туради. Портер томонидан кўрсатилган рақобатни ҳаракатга келтирувчи 
бешта куч қуйидаги чизмада берилган. 
1
Ф.Котлер. Маркетинг менеджмент. Санкт-Петербург: ПИТЕР, 2007. 59-бет. 

---

152 
М. Портернинг тадқиқотлари қуйидаги хулосаларга олиб келди: аввало катта 
бозор улушига эга бўлган йирик корхоналар, бир томондан ва, иккинчи томондан, 
кичик ихтисослаштирилган корхоналар талаб қилинадиган рентабеллик даражасига 
эришиш имкониятига эга бўлади. Демак, ўрта позиция хавфли, бозорда етакчилик 
қилишга эришиш қобилияти ёки маблағлари йўқ, барча корхоналарга ўз ишини 
белгиланган сегментда жамлаб, рақобатчиларга нисбатан афзалликларни барпо этиш 
тавсия этилади.
Потенциал янги
рақобатчилар 
Тармоқ ичидаги
Етказиб
рақобатчилар Истеъмолчилар 
берувчилар 
Тармоқ ичидаги
рақобат 
Ўринбосар товарлар 
 
 
9.1-чизма. Рақобатни юзага келтирувчи кучлар
1
.
Дастлабки ҳолатнинг муҳим томонларини ойдинлаштириш баҳолаш учун асос 
рақобат матрицасидаги ҳолатлардан қайси бири корхонага кўпроқ муваффақият 
келтиришидир. Портер модели, аввало, концентрация, бозорнинг етилганлик 
даражаси ва жаҳон рақобатининг интерсивлиги нуқтаи назаридан фарқ қилувчи 
бўлинган, ёш ва етилган тармоқларнинг стратегияларини бошқариш учун керак. 
Портер стратегиясининг афзалликлари:
- корхонанинг бошқа рақобатчилари кучли кураш натижасида зарар кўра 
бошласа, унча кам бўлмаган харажатлар билан ҳам корхона даромад олади; 
- харажатдаги афзаллик самарадорлиги бўйича иккинчи сотувчининг қилган 
харажатларига нисбатан баҳони ортиқ тушира олмайдиган кучли харидорлардан 
ҳимоя қилади; 
- кам харажатлар мол етказиб берувчиларга афзаллик яратади, баҳоларнинг 
кўтарилиши эса етакчига камроқ таъсир қилади; 
- кам харажатлар бозорга киришда катта тўсиқларни ҳосил қилади; 
- ўринбосар товарларнинг пайдо бўлиши етакчига рақобатчисига нисбатан 
харажатлар доирасида эркин ҳаракат қилишга имконият беради.