3. Umumiy ma‘lumotlar. Sssrda sanoat o‘zgaruvchan tokining chastotasi sekundiga 50 davrga teng (50 gts)

Normal magnit sochuvchili transformatorlar. Alohida drosseli transformatorlarning printsipial sxemalari keltirilgan. Energiya manbalari komplekti pasaytiruvchi transformator va drossel (reaktiv g‘altak regulyatori)dan iborat.

Transformatorning birlamchi chulg‘ami 1 220 yoki 380 v kuchlanishli o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga ulanadi. Yuqori kuchlanishli o‘zgaruvchan tok chulg‘am orqali o‘tib magnitoprovod bo‘ylab ta‘sir qiluvchi o‘zgaruvchan magnit maydoni hosil qiladi, bu magnit maydoni ta‘sirida ikkilamchi chulg‘amda past kuchlanishli o‘zgaruvchan tok induktsiyalanadi. Drosselning chulg‘ami o payvandlash zanjiriga transformatorning ikkilamchi chulg‘ami bilan ketmaket ulanadi.

Payvandlash tokining kattaligi magnitoprovodning qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas qismlari oralig‘idagi havo zazori a ni o‘zgartirish yo‘li bilan rostlanadi. Havo zazori a kattalashtirilganda magnitoprovodning magnit qarshiligi ortadi, mos ravishda magnit oqimi kamayadi va binobarin, g‘altakning induktiv qarshiligi kamayadi va payvandlash toki ko‘payadi. Havo zazori mutlaqo bo‘lmaganda drosselni temir o‘zakli g‘altak deb qarash mumkin; bunday holda tok kattaligi minimal bo‘ladi. Binobarin, tok kattaligini orttirish uchun havo zazorini kattalashtirish (drosseldagi dastani soat strelkasi yo‘nalishida aylantirish), tok kattaligini kamaytirish uchun esa havo zazorini kichraytirish (drosseldagi dastani soat strelkasiga qarshi yo‘nalishda aylaitirish) kerak. Payvandlash tokini bunday yo‘l bilan rostlash payvandlash rejimini bir tekis va keraklicha aniqlikda sozlashga imkon beradi. Payvandlash toki bosqichmabosqich rostlanadigan drosselning tuzilishini payvandlash tokining kattaligini qo‘zg‘aluvchan kontakt yordamida chulg‘amning ma‘lum sondagi o‘ramlarini qo‘shish usuli bilan o‘zgartirishga imkon beradi. Bunda payvandlash toki ham bosqichmabosqich o‘zgartiriladi. Drosselning

magnitoprovodi bu holda ajralmaydigan qilib ishlanadi va buning natijasida uning konstruktsiyasi ancha soddalashadi. Hozirgi vaqtda STN, TD, TS, TSK, STSh va boshqa payvandlash transformatorlari bir korpusli qilib chiqarilmoqda.

4.

5.

6.

7. Maxsus transformatorlar: elektr o'choq transformatorlari, rektifikator transformatorlari, transformatorlarni sozlash, transformatorlar, transformatorlar va boshqalar.

4, sarg'ish shakllari bo'yicha:

1) Ikkita sariq transformator: Elektr tizimida ikki kuchlanish darajasini ulash uchun ishlatiladi.

2) uchta sarg'ish transformator: odatda uchta kuchlanish darajasini birlashtiradigan elektr tizimlar podstansiyasida ishlatiladi.

3) Avtotransformator: turli kuchlanishli kuch tizimlarini ulash uchun ishlatiladi. Oddiy kuchlanish yoki tomchi transformator sifatida ham foydalanish mumkin.

8. Zamonaviy hisoblash texnikasida axborotni raqamli qayta ishlash usuli muhim rol o‘ynaydi. Raqamli yarim o‘tkazgichli IMSlar hisoblash texnikasi qurilmalari va tizimining negiz elementi hisoblanadi. Hisoblash mashinalari tomoniday qayta ishlanayotgan berilganlar, natija va boshqa axborotlar faqat ikki qiymat oladigan (ikkilik sanoq tizimi) elektr signallari ko‘rinishida ifodalanadi.

Analog axborotni raqamli ko‘rinishga aylantirish uchun uni kvantlaydilar, ya’ni vaqt bo‘yicha uzluksiz signal uning ma’lum nuqtalardagi diskret qiymatlari bilan almashtiriladi. So‘ngra berilgan signal oxirgi diskret qiymatiga mos ravishda raqam beriladi. Signal diskret darajalarini raqamlar ketma – ketligi bilan almashtirish jarayoni kodlash deb ataladi. Olingan raqamlar ketma – ketligi signal kodi deb ataladi.

Ikkilik sanoq tizimida biror son ikki raqam: 0 va 1 orqali ifodalanadi. Raqamlarni ifodalash uchun raqamli tizimlarda tok yoki kuchlanish kabi elektr kattalikni ikki holatdagi signalini qabul qilishga moslashgan elektron sxema bo‘lishi talab qilinadi. Kattalikning biri – 0 ga, ikkinchisi – 1 ga mos kelishi kerak. Ikki elektr holatga ega bo‘lgan elektr sxemalarni yaratishning nisbatan soddaligi shunga olib keldiki, hozirgi zamonaviy raqamli texnika mana shu ikkilik ifodalanish tizimga asoslangan.

Raqamli qurilmalar ishlash algoritmini ifodalash uchun bul algebrasi yoki mantiq algebrasi qo‘llaniladi. Mantiq algebrasi doirasida raqamli sxema kirish, chiqish va ichki qismlariga mos ravishda bul o‘zgaruvchilari o‘rnatiladi va ular faqat ikki qiymat qabul qilishi mumkin:

X=0 agar X 1; X=1 agar X  0.

Bul algebrasi asosiy amallari bo‘lib mantiqiy qo‘shuv, ko‘paytiruv va inkor amallari hisoblanadi.

11. Maydonli tranzistor-chikish toki kirish kuchlanishi bilan boshkariladigan yarim o‘tkazgichli asbob. Maydonli tranzistorlarda chikish tokiga ta’sir kiluvchi kirish kuchlanishi elektr maydon hosil kiladi.

Yukorida keltirilgan bipoyalar tranzistorda ikki xil-asosiy va asosiy bo‘lmagan zaryad tashuvchilar muxim rol uynaydi. Maydonli tranzistorlarda tok asosiy tok tashuvchilar yordamida hosil kilinib, asosiy bo‘lmagan tok tashuvi zarayad muxim rol uynamaydi. Shu sababli maydonli tranzistor unipoyalar tranzistor deb ham ataladi.

Bipoyalar tranzistorda chikish toki baza yoki emitterning kirish toki bilan boshkariladi. Unda kirish qarshiligi kichik bo‘ladi. Kirish qarshiligi kichik bulishi zarur bulgan hollarda bipolyar tranzistorni ishlatish mumkin. Lekin ayrim sxemalar kirish qarshiligi katta bulishini takozo kiladi.

Maydonli tranzistorlarda tokni boshkarish elektr maydon vositasida boshkarilganidan o‘zgarmas tok va past chastotali o‘zgaruvchan toklar uchun tranzistorning kirish qarshiligi juda katta bo‘ladi: 108-1015 Om.

Maydonli tranzistorlarni tayyorlash texnologiyasi bipoyalar tranzistorlarga nisbatan soddarok. Bundan tashkari, maydonli tranzistorlar mikrosxemalarda kichik yuzani egallaydi va kam tok iste’mol kiladi. Shu sababli kichik ulchamda bir necha mingdan, un minggacha tranzistor va rezistorlarni hosil qilishimkonini beradi. Maydonli tranzistorlar tayyorlanish texnologiyasi va konstruktiv ijrosiga kura, ikki gruppaga bulinadi: boshkariladigan r-n utishli va zatvori izolyatsiyalangan maydonli tranzistorlar

12. Materiallarga ko'ra, izolyatsiyalash materiallari odatda organik moddalarga, noorganik materiallarga va kompozit materiallarga bo'linadi. Turli xil izolyatsiya materiallari, turli ish ko'rsatkichlari, narx, shuningdek, ushbu modda buyurtma buyrug'ining o'lchamining termal o'tkazuvchanligi, keyinchalik mahsulot tarkibini joriy etish, dastur qiymatining ta'siri, va tegishli ishlab chiqaruvchilar.

1. Vakuum izolyatsiya plitasi, termal o'tkazuvchanlik 0.008W / (m · k)

Avvalo vakuumli izolyatsiya plitasi, plastinka noorganik elyaf yadro materialidan va yuqori darajada gaz to'siqni kompozit plyonkasidan vakuumli qadoqlash texnologiyasidan foydalangan holda, yuqori samarali yalıtım plakasından qilingan maxsus Xabar harçını o'z ichiga oladi.

Havodagi issiqlik o'tkazuvchanligi havoning issiqlik o'tkazuvchanligidan pastroq bo'lishini ta'minlash uchun havo issiqlik o'tkazuvchanligi 0,023W / (m · k) dir, bu faqat vakuum hisoblanadi. Shunday qilib, vakuumli issiqlik izolyatsiyasi plitasi issiqlik o'tkazuvchanligi, mavjud izolyatsiya materiallarining eng pasti shubhasizdir. Uning eng katta afzalligi, ya'ni uning izolyatsiyalash xususiyatlari boshqa izolyatsiya materiallari uchun ham g'azablantirishi mumkin. Ammo plastinkada ham vakuumning darajasi saqlanib qolishi kabi zararli kamchiliklarga ega, agar zarar ro'y bersa, plastinkaning izolyatsion xususiyatlari tushadi;

Ikkinchidan, mavjud qurilish jarayoni juda ko'p bo'laklarga, juda ko'p issiqlik ko'prigiga olib keladi, bu esa katta kondansasyon xavfini keltirib chiqaradi; Bundan tashqari, yassi qurilishini nazorat qilish ham qiyinlashadi, xavfdan tashqari ingichka gipsli tizim ko'proq bo'ladi; Mahsulotning qiymati nisbatan yuqori, narx afzalligi esa juda aniq emas. Agar mahsulot narxi yanada kamaytirilsa, u sovuq ko'prikni ishlatmaslik uchun balkon taxtasida ko'rib chiqilishi mumkin. Simulyatsiya natijalari shuni ko'rsatadiki, faqatgina 500 mm kengligida izolyatsiya ko'prigining rolini o'ynashi mumkin bo'lgan balkon po'lat idishida, keyin balkon po'lati yuzasi 3 sm qalinligi ekstruded taxta, 8 mm qalinligi vakuum izolyatsiya plitasi to'liq qalinligi katta maydonni talab qilmaydi, faqat 500mm kengligi , jamg'armalar miqdori.

2. Ogizel, issiqlik o'tkazuvchanligi 0.02W / (m · k)

Airgel materiallari dunyoning eng engil qatlami sifatida tanilgan. Asosiy material sifatida nano-silika aerojelidan ishlab chiqariladi va yuqori harorat qarshiligi, past issiqlik o'tkazuvchanligi, past zichlik, yuqori kuch, yashil, suv o'tkazmaydigan va yoqilg'iga chidamsiz va mukammal ovoz yalıtımının afzalliklariga ega. Damping ishlashi, metallurgiya, kimyo, mudofaa , aerokosmik va boshqa sohalarda ajralmas yuqori samarali izolyatsiya materiallari mavjud. Ushbu mahsulotning izolyatsiya xususiyatlarining birligi, yong'inning samaradorligi bir noyob materialdir, lekin Evropada ham ushbu material qurilish sohasida qo'llanadigan katta maydon emas. Bir tomondan, ushbu mahsulotning narxi juda qimmat, tashqi tomondan, tashqi yalıtım tizimining asosiy komponentlerinin issiq va sovuq davrlarini bardoshli bo'lishi uchun, mahsulot ham ko'proq sinovlarga qarshi turishi kerak, joriy mahalliy loyiha tashqi izolyatsiyalashning ishonchliligini isbotladi. Xitoyning milliy shartlariga ko'ra, juda uzoq vaqt davomida aerojel materiallar issiqlik izolyatsiyasi sohasida ishlatiladigan laboratoriya mahsulotlarida ham bo'ladi, juda kam ko'rinadi.

3. Ko'pikli poliuretan, termal o'tkazuvchanlik 0.024W / (m · K)

Poliuretan izolyatsiya materiallari sonining eng yaxshi ishlashi uchun yagona organik yalıtım mahsulotlari. Jarayonga binoan joyida ko'pikli poliuretan va fabrikada tayyorlangan qattiq ko'pikli poliuretan platasiga bo'linadi.

13. Bipolyar tranzistor   Bu elektron qurilmalarning asosiy elementlaridan biridir. Uning maqsadi elektr signallarining kuchini uning kiritilishiga keltirish uchun oshirishdir. Quvvat tashqi quvvat manbai tomonidan kuchaytiriladi. Transistorlar uchta pinli radioelektron element hisoblanadi.

Bipolyar tranzistorning qurilishi

Bipolyarli tranzistorni ishlab chiqarish uchun teshik yoki elektron o'tkazuvchanlikning yarimo'tkazgichi talab qilinadi, bu esa diffuziya yoki aksessor aralashmalarining birlashishi bilan olinadi. Buning natijasi o'laroq, bazaning ikkala tomonida polar shaklli o'tkazgich shakllari bo'lgan hududlar shakllanadi.

Supero'tkazuvchilar bipolyar tranzistorlar ikki turlidir: npn va pnp. Ishga yaroqli bo'lgan qoidalar bipolyar tranzistornpn o'tkazuvchanligi (pnp uchun qo'llaniladigan voltajning polaritesini o'zgartirish zarur):

1. 
   Kollektorning ijobiy salohiyati emitentdan ko'ra muhimroqdir.
   
2. 
   Har qanday tranzistorning maksimal qiymati bor joriy parametrlar   Ib, Ik va Uke, ularning ortiqligi asosan qabul qilinishi mumkin emas, chunki bu yarim o'tkazgichning yo'q qilinishiga olib kelishi mumkin.
   
3. 
   Natijalar diyotlar kabi bazaviy emitter va tayanch kollektor vazifasini bajaradi. Qoida tariqasida, taglik emitter tomon yo'nalishdagi diyot ochiq va bazaning yo'nalishi bo'yicha kollektor qarama-qarshi yo'nalishda siljiydi, ya'ni kiruvchi kuchlanish u orqali elektr oqimining oldini oladi.
   
4. 
   Agar 1-dan 3-gacha bo'lgan narsalar bajarilsa, u holda joriy Ik hozirgi Ib bilan to'g'ridan-to'g'ri proportsional va formasi mavjud: Ik = he21 * Ib, bu erda u21 hozirgi daromad faktoridir. Ushbu qoida tranzistorning asosiy sifatini, ya'ni kichik tayanch oqimi nazoratni ta'minlab beradi kuchli oqim   kollektor.
   

Shu ketma-ketlikdagi turli bipolyar tranzistorlar uchun he21 ko'rsatkichi asosan 50 dan 250 gacha bo'lishi mumkin. Uning qiymati kollektor oqimining oqimiga, emitr bilan kollektor orasidagi voltaja va atrof-muhit haroratiga bog'liq.

14.

15. Milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish uchun elektr energiya ishlab chiqarishni boshqa tarmoqlarga qaraganda tezroq o'stirish lozim. Mamlakatda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyaning 90 foizini issiqlik elektr stansiyalari (IES) bermoqda. 

IES ancha tez va arzon quriladi. Hozirgi texnika imkoniyati bilan quvvati 6 mln kVt dan ham ortiq IESlar barpo etsa bo'ladi. 

 Iqtisodiyot uchun elektr energiya tannarxining past bo'lishi muhimdir. Elektr energiyaning tannarxi, avvalo, elektr stansiyalarda ishlatiladigan yoqilg'ini qazib olish va tashib keltirish xarajatlariga bog'liq. Shuning uchun elektr stansiya qurish uchun joy tanlanayotganda yoqilg'ini tashib kelishga va elektr energiyani uzatib berishga ketadigan xarajatlar qiyoslab ko'riladi. 

  Agar yoqilg'ini tashib kelish xarajati elektr energiyani uzatish xarajatidan ortiq bo'lsa, elektr stansiyani yoqilg'i manbayiga yaqin joyda qurish, agar energiyani uzatish qimmatga tushsa, uni iste'molchiga yaqin joyda qurish foydalidir. Elektr energiyani uzatish masofasi fan-texnika rivojlanishi bilan yil sayin uzayib bormoqda. Elektr energiyaning simlar orqali uzatilishi uning afzalliklaridan biridir. Iqtisodiyotning hamma jabhalarida elektr energiyadan foydalanilishi elektr energiyaning ikkinchi muhim afzalligidir. Mahalliy yoqilg'idan keng foydalanish mumkinligi uchinchi afzallik va nihoyat elektr energiyani qudratli elektr stansiyalarda ishlab chiqarish imkoniyati to'rtinchi afzallikdir. 

  Elektr energiya juda ko'p iste'mol qilinadigan joylarda elektr stansiyalar boshqa joylardan keltiriladigan yoqilg'iga mo'ljallab quriladi. IESlarning juda ulkanlari boshqa 

viloyatlarni ham elektr bilan ta'minlaydi va ular GRES deb yuritiladi. Mamlakatimizda Sirdaryo, Toshkent, Yangi Angren, Navoiy, Taxiatosh, Angren GRESlari mavjud. Birgina Sirdaryo GRESining o'zi yiliga 13 mlrd kVt /s elektr energiya beradi. 

  Istiqlol yillarida Qashqadaryo viloyatida quvvati 3,2 mln kVt bo'lgan Tallimarjon GRESining 800 megavattli birinchi blokining ishga tushirilishi tizimdagi ulkan loyihalardan biri sifatida e'tirof etildi. 

  Tallimarjon GRESida kelgusida yana uchta blok ishga tushirilishi mo'ljallanmoqda. Bu, o'z navbatida, korxona quvvati oshishiga, yana yuzlab ish o'rinlari yaratilishiga, eng muhimi, iqtisodiyot tarmoqlarining elektr energiyasiga bo'lgan ehtiyojini to'la qondirish, xonadonlarimizni esa yanada charog'on etishga xizmat qilishi bilan nihoyatda ahamiyatlidir. Ko'pchilik IESlar elektr energiya bilan bir vaqtda issiqlik energiyasi ham ishlab chiqaradi. Bunday elektr stansiyalar issiqlik elektr markazlari (IEM) deb ataladi. Masalan, Farg'ona  neftni qayta ishlash zavodining IEMi va hokazo. Ularda elektr energiya ishlab chiqarish jarayonida hosil bo'lgan issiq suvdan issiqxonalarni, binolarni isitishda va boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlarida foydalaniladi. Lekin issiq suv 20 km dan olis masofada sovib qoladi. Shu sababli IEMlar yirik korxonalar yaqinida va yirik shaharlardagina quriladi. 

  Gidroelektr stansiyalar (GES)da energiya ishlab chiqarish tabiiy suv oqimi kuchiga asoslanadi. Binobarin, GESlar ishlab chiqargan elektr energiyaning tannarxi arzon bo'ladi (quvvati teng bo'lgan IESlardagidan 4 barobar arzon). Tog' daryolariga qurilgan GESlarda eng arzon elektr energiya ishlab chiqarilmoqda. 

 O'zbekistonda suv quvvati manbalarining mavjudligi va ayni vaqtda issiqlik elektr stansiyasida ishlatishga yoqilg'i bo'lmaganidan dastlab, asosan, GESlar qurilgan. Mamlakatimizda birinchi GES 1926-yili Bo'zsuv kanalida qurildi. Keyinchalik qurilgan Xishrav, Tuyamo'yin, Farhod, Xo'jakent GESlari mamlakat sanoatining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etgan. O'zbekistonda GES qurish bilan bir yo'la elektr energiya ishlab chiqarish, yerlarni sug'orish, xo'jaliklarni suv bilan ta'minlash, baliqchilikni rivojlantirish imkoniyatlari yaraladi. 

 Tezoqar daryolarda GESlarni bir-biriga yaqin qurish mumkin. Natijada Chirchiq - Bo'zsuv energetika inshootidagi singari GESlar kaskadi (pog'onasi) shakllanadi. Bu kaskad GESlar soniga (19 ta) ko'ra jahonda oldingi o'rinlardan birini egallaydi. Mamlakatdagi jami IESlar bilan GESlarning soni 37 ta bo'lib, umumiy quvvati 11,2 mln kVt dan ortadi. 

  Elektr energiya hosil qilishning boshqa yo'llari. Dunyoning ayrim mamlakatlarida atom elektr stansiyalari (AESlar) qurilgan. Bu elektr stansiyalar urandan foydalanadi. 1 kg uran (shartli uran yoqilg'isi) 2,5 ming tonna ko'mir yonganda beradigan miqdorda issiqlik beradi. AESlar o'zining energetika bazasi bo'lmagan va yoqilg'i qimmat hamda elektr energiyaga ehtiyoj katta joylarda quriladi. AESlarda elektr energiya hosil qilish iqtisodiy va ekologik jihatdan samarali bo'lsa-da, ulardagi radiaktiv nurlanish bilan nosozlik yoki tasodif tufayli butun mavjudotni halok etishi mumkin. Masalan, Ukrainadagi Chernobil AESida 1986-yili ro'y bergan falokat oqibatida juda katta hudud radiaktiv nurlanish ostida qoldi. Uning asoratidan butun borliq hanuz aziyat chekmoqda. Tez-tez zilzila bo'ladigan O'zbekistonda esa AES qurish xatarli hisoblanadi. Shularga ko'ra AESlar bizda qurilmaydi. 

16.

17. Yerga ulash (zazemleniye) -elektr apparatlar, mashinalar, jixrzlar, yashin qaytargichlar va b.ni yer bilan tutashtirish. Yerga ulagichlar vositasida amalga oshiriladi. Yerga ulagich yerga koʻmiladigan metall (poʻlat, mis) elektrod va qurilmalarning yerga ulanadigan qismlarini elektrod bilan biriktiradigan oʻtkazgichdan iborat. Yerga tik qoqiladigan poʻlat quvur (vodoprovod tarmogʻi, markaziy isitish yoki gaz tarmoqlaridan boshqa) qam elektrod vazifasini bajaradi. Yerga ulanadigan qism bilan yer orasidagi qarshilikni kamaytirish uchun elektrod sizot suvlari sathi chuqurligida koʻmiladi; yerning qarshiligi katta boʻlganda elektrodga namakob quyiladi. Ye. u. radioeshittirish tarmoqlarida, radiotexnikada, simli aloqada (bunda yer oʻtkazgich vazifasini bajaradi), yashin qaytargich va b. apparatlarda (ularni ortiqcha kuchlanishdan himoya qilish, yaʼni tokni yerga oʻtkazib yuborish uchun) ishlatiladi. Ye. u. tashqi maydon taʼsirida hosil boʻladigan qarshiliklarni kamaytiradi. Kishilarni tok urishidan himoya qilish uchun kuchlanish ostidagi qurilmalarning tashqi metall qismlari (mashina, apparat korpuslari va b.) yerga ulanadi. Ye. u. qarshiligi oʻzgaruvchan tok koʻprigi bilan oʻlchanad

18.

19. Fotoelementlar haqida umumiy tushuncha

Fotoelement (foto... va element) — oʻziga tushayotgan yorugʻlikni yutib, elektr toki (fototok) yoki foto elektr yurituvchi kuch hosil qiluvchi elektr asbob. Ishi fotoelektron emissiya yoki ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan. Fotoelektron emissiya asosida ishlaydigan F. vakuum hosil qilingan yoki gaz toʻldirilgan shisha, yoxud kvars kolba ichiga joylangan 2 elektrod — fotokatod va anodli elektrovakuum asbobdan iborat. Fotokatodga tushadigan yorugʻlik oqimi uning sirtida fotoelektron emissiya hosil qiladi; F. zanjiri tutashtirilganda unda yorugʻlik oqimiga monand fototok oqimi vujudga keladi. Gaz toʻldirilgan F.da gazning ionlanishi va nomustaqil kuchli razryad hosil boʻlishi natijasida fototok kuchayadi. Ichki fotoeffekt asosida ishlaydigan F. gomogen elektronkovak oʻtishli (r—poʻtishli), yarimoʻtkazgich, geterooʻtishli yoki metallyarimoʻtkazgich kontaktli yarimoʻtkazgich asbobdan iborat. Bunday F.da optik nurlar yutilib, zaryad tashuvchilar konsentratsiyasi zoʻrayadi va elektr yurituvchi kuch hosil boʻladi.

20.

21. Bir fazali elektr hisoblagichlari

Bir fazali hisoblagich muhrlangan terminal bloki orqali ulanadi. Oqim yoki kuchlanish transformatorlarini ishlatishda unga transformatorlarning ikkinchi darajali sargilari ulanadi. Terminal blokida to'rtta terminal mavjud:

• 
  kiruvchi fazali sim;
  
• 
  chiqish fazasi;
  
• 
  kiruvchi neytral sim;
  
• 
  chiquvchi nol.
  

Quyidagi rasmda elektr hisoblagichning ulanish sxemasi ko'rsatilgan.

22. Tiristor (yun. thyra — eshik, kirish va rezistor) — elektrik ventil xossasiga ega boʻlgan kremniy monokristall asosidagi yarimoʻtkazgich asbob. Yarimoʻtkazgich elementi kremniy (bir oz bor, alyuminiy va fosfor qoʻshilgan) monokristall disk (plastinka)dan tayyorlanadi. Ishlash prinsipi kremniy monokristallning elektronteshikli oʻtish (elektron p oʻtkazuvchanlikdan teshikli r oʻtkazuvchanlikka oʻtish) xossasiga asoslanadi. Bu xossa asbobning ventilli oʻtkazuvchanligini taʼminlaydi. T.ning triodli (trinistor; uchta tashqi chiqish — katod, anod, boshqaruvchi elektrod) va diodli (dinistor, boshkaruvchi elektrodsiz) turlari bor. Vazifasiga koʻra, bir tomonlama va ikki tomonlama oʻtkazuvchan, yuqori chastotali, impulsli, ikki operatsiyali va maxsus xillarga boʻlinadi. Fotorezistorlar, galliy arsenid asosidagi T.lar ham bor.

T. elektr oʻzgartirgichlarida ventil, avtomatik boshqarish tizimining ijrochi va kuchaytiruvchi elementlari, turli elektron qurilmalarda xotira kaliti hamda elementlari va boshqa sifatida ishlatiladi.

23. Cho‘g‘lanma lampa

Yaqin yillar ichida cho‘g‘lanma lampalar ham tarixga aylanadi. Chunki, ularning zamonasi deyarli tugadi va deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarda yoritish tizimlari uchun energiya tejamkor fluoressent lampalardan foydalanishga o‘tilmoqda. Shunga qaramay, cho‘g‘lanma lampaning ham insoniyat tarixidagi ko‘p yillik munosib o‘rnini va xizmatini e'tirof etmaslik adolatdan emas. Deyarli 1 asrdan ziyod vaqt mobaynida cho‘g‘lanma lampalar yoritish tizimlari uchun eng maqbul lampa sifatida idoralar va xonadonlar shiftida o‘z muqim o‘rniga ega bo‘lib keldi. Cho‘g‘lanma lampalar - dunyoni o‘zgartirgan ixtirolardan biridir.

Cho‘g‘lanma lampa - issiqlik energiyasini yorug‘likka aylantirib berish orqali nur taratuvchi sun'iy yoritish manbasidir. Bunda lampa ichida joylashtirilgan va qiyin eruvchan metalldan tayyorlangan o‘ta ingichka spiral metall tola (odatda u volfram metallidan tayyorlangan bo‘ladi) qiziganida o‘zidan nur chiqarishi xossasidan foydalaniladi. Metallning oksidlanish natijasida lampa ishdan chiqishini oldini olish maqsadida, lampa ichidagi havo so‘rib olinadi, ya'ni, vakuumli muhit hosil qilinadi.

 

Cho‘g‘lanma lampani ixtiro qilgan shaxs sifatida odatda deyarli hamma Amerikalik muhandis Tomas Alava Edisonni taniydi va tan oladi. Aslida Edison cho‘g‘lanma lampani ixtiro qilgan eng birinchi shaxs emas. Xususan, cho‘g‘lanma lampani muvaffaqiyatli variantini ixtiro qilgan va amalda qo‘llay olgan ilk muhandislardan biri Angliyalik kimyogar va fizik, Jozef Suon (1828-1914) haqida ham albatta yodga olib o‘tish joiz. U 1878-yilda o‘zi ixtiro qilgan cho‘g‘lanma lampa uchun Britaniya patentini olgan. Suon lampalarida siyrak kislorodli muhitda joylashtirilgan ingichka ko‘mir tola orqali elektr toki o‘tkazilishi natijasida, yorqin yorug‘lik nurlari olish mumkin edi. Aslida Suon lampani ancha yillar muqaddam, ya'ni, 1850-yillar o‘rtalarida ixtiro qilgan bo‘lib, uning 1860-yilda olgan ilk patenti muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Chunki, o‘sha paytda Suon lampa ichida vakuum hosil qilishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘ya olmagan edi. Adolat yuzasidan qayd etib o‘tish joizki, cho‘g‘lanma lampani Suondan ham avval tajriba qilib ko‘rgan boshqa olimlar ham bo‘lgan. Chunonchi, 1840-yilldarda yana bir ingliz olimi, astronom Uorren de la Ryu (1815-1889) ham platina spirali asosida tayyorlangan cho‘g‘lanma lampani yasab namoyish qilgan edi. 1854-yilda esa olmon muhandisi, asli kasbi soatsoz usta bo‘lgan Genrix Gyobel ham amaliy qo‘llash mumkin bo‘lgan, vakuumli muhitda joylashtirilgan ingichka metall tola asosidagi ilk cho‘g‘lanma lampani tayyorlab namoyish qilgan.

Unda nima sababdan ko‘pchilik Gyobel, de la Ryu va Suon kabi ixtirochilar haqida eshitmagan va cho‘g‘lanma lampa ixtirochisi sifatida hamma joyda Edison qayd etiladi?

24.

27.Амплитуда характеристкаси, частота характеристкаси, киркиш частотаси, пьезоэффект, кварц, резонатор, RC- занжирли актив фильтрлар.

Электр фильтрлари муракаб сигналлари орасида маълум частоталар оралигига эга булган сигналларини ажратиб олиш, белгиланган частоталар оралигидаги сигналларни бартараф килиш ва шунга ухшаш вазифаларни бажаради.

Электр фильтрлари тузилишига кура турт хил булади:

1. 
   Паст частотали фильтрлар
   
2. 
   Юкори частотали фильтрлар
   
3. 
   Полосали фильтрлар
   
4. 
   тусувчи фильтрлар
   

Паст частотали фильтрлар. Бундай фильтрнинг кириш кисмига паст частотали сигнал берилганда R₁, L₁, R₂, L₂ ва хакозолардан иборат кетма кет уланган занжирнинг унга каршилиги айтарли катта булмайди. Хар бир тармокга уланган С₁, С₂, С₃, ва хоказолар конденсаторларнинг каршилиги катта булади.

Каршилиги катта булгани учун фильтрдан утувчи паст частоталар унчалик катта каршиликка учрамайди. Сиганл частотаси орта бориши билан R₁, L₁, R₂, L₂ ларнинг каршилиги купая бошлайди С₁, С₂, С₃ конденсаторларнинг каршилиги эса камая бошлаб сигнални шунтлай бошлайди. Шу сабабли юкори частотали сигналлар учун занжирнинг каршилиги катта булади. Бир звеноли фильтрнинг кириш частотаси булади.

28.

30. Stabilizator (lot. stabilis — turgʻun, doimiy) — i. ch. jarayoni, mashina parametrlari, elektr kattaliklar va boshqa koʻrsatkichlarni bir meʼyorda ushlab turadigan asbob, moslama yoki modda. Mas, aviatsiya Si — samolyotning boʻylama turgʻunligi va boshqariluvchanligini taʼminlaydigan quyruq qanotining qoʻzgʻalmas qismi. Kuchlanish yoki tok Si tarmoqdagi kuchlanishning oʻzgarishi va nagruzka kiymatidan qatʼi nazar kuchlanish yoki tokni avtomatik tarzda birday ushlab turadi. Dengiz Si kemaning chayqalishini kamaytiradi, u giroskop prinsipiga asoslangan. Fotografik S. foto emulsiyalarning eskirishini sekinlatish yoki unga barham berish uchun ishlatiladigan modda. S. sifatida simob, oltin, platinaning kompleks birikmalari va boshqa ogʻir metallarning tuzlari ishlatiladi. P o limerlar Si ham ularning eskirishini toʻxtatuvchi modda; oksidlanishga karshilik koʻrsatuvchi antioksidantlar, fotoliz va fotooksidlanishni toʻxtatuvchi fotostabilizatorlar, nurlanish taʼsiri ostida eskirishga toʻsqinlik kiluvchi antiradlar va boshqalardan iborat.

31.

34. Elektrmagnitning kuzgatish chulgamiga tok berilishi bilan u uz yakorini tezda tortib oladi. Shu sababdan iskanjali va lentali tormoz mexanizmlarini elektromagnitlar bilan avtomatik boshkarish imkoni bor. Elektr motorlarini avtomatik boshkarishda bunday elektromagnitaviy tormozlardan, ayniksa keng foydalaniladi. Bundan tashkari, elektromagnitlar pnevmo va gidroventillarni avtomatik boshkarishda xam keng kullaniladi. Demak, elektromagnitlardan foydalanib turli protsessorlarni avtomatik ravishda boshkarish imkonini yaratish mumkin.

Uzgaruvchan tokda bir va uch fazali elektromagnitlar ishlatiladi. Katta elektromagnitlarning tortish kuchi 140 kg gacha bulib, yakori 80 mm gacha kutarilishi mumkin. Tormozlovchi elektromagnitlarning tortish kuchi xarakat boshlanishida kab bulib, xarakat oxiriga kelganda esa ortadi, ya'ni texnologik talabga teskari buladi. Bu ularning asosiy kamchiligi xisoblanadi.

35.

39. Energetika jamiyat hayotida muhim o’rin tutadi. U turli-tuman ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlarini bir necha barobar orttirishga imkon beradi. Insoniyat sivilizatsiyasining rivoji doimo ishlatilayotgan energiyaning hajmi va turlari bilan chambarchas bog’liqdir. Biroq, milliy va jahon iqtisodiyotining bugungi kundagi rivoji tabora energiya resurslarining haddan ortiq ko’p ishlatilishi va unga bog’liq holda ular hajmining kamayib borishiga sabab bo’lmoqda. Bu o’z navbatida resurslar taqchilligi va ekologiya muommolarini keltirib chiqarmoqda. Bunday sharoitda insonlarda, jumladan maktab o’quvchilarida energiyadan oqilona foydalanish haqidagi tushunchalarni hosil qilish dolzarb ahamiyatga ega. Ushbu jarayonda umumta’lim fanlari orasida fizika fani alohida o’rin tutadi.

Energiya olishning an’anaviy usullarini o’quvchilarga tushuntirishda eng ko’p ishlatilayotgani issiqlik elektr stansiyalaridir (I.E.S.). Issiqlik elektr stansiyalari o’z tarkibiga ko’ra gaz, ko’mir va neft mahsulotlari bilan ishlovchi elektr stansiyalarini hamda uran yadrosi bo’lishida ajraladigan issiqlik hisobiga ishlovchi atom elektr stansiyalari (AES)ni o’z ichiga oladi. Birinchi tur elektr stansiyalarining ishlashi yoqilg’i zahiralarining kamayishi va yonish mahsulotlarining ekologiyaga ta’siri bilan chegaralangan. Atom elektr stansiyalarining ishlashida xomashyo resursi deyarli chegaralanmagan. Lekin AESlari ishlatilishi bilan bog’liq quyidagi muammolar mavjud:

40.

44.  Yarim o`tkazgichli asboblar vujudga kelishi radiotexnikada inkilobiy burilish yasadi. Ularning soddaligi va kichikligi, mikromodullar sifatida uzluksiz ravishda bosib chiqarish usuli bilan tayyorlash imkonini yaratdi. Mikromodullar yupqa varaqlardek bo`lib, ularda diodlar, triodlar, qarshiliklar va radiosxemaning boshqa elementlari zarb qilinadi. Mikromodullarning turli kombinatsiyalarini tuzib oldindan belgilangan parametrli radioqurilmalarni yasash mumkin. Hozirgi paytda yarimo`tkazgichli diodlar, triodlar, rezistorlar ishlatilmaydigan asboblarning o`zi mavjud emas. Yarimo`tkazgichli termistor yordamida temperaturani o`lchovchi detektor, elementar zarralarni qayd etuvchi, fotorezistor-yorug`lik energiyasini qayd etuvchi va ko`plab boshqa asboblarni misol qilib keltirish mumkin. Kosmik kemalarning barchasi quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beruvchi yarimo`tkazgichli quyosh batareyalari bilan jihozlangan bo`lsa, tibbiyot insonning nozik organlariga kirib uning faoliyatidan ma’lumot beruvchi datchiqlar (qayd etuvchilar) bilan jihozlangandir. Garchi, ushbu dalillarning o`zi ham yarimo`tkazgichli asboblarning foydalanish sohasi kengligini ko`rsatib tursada hali ularning ishlatilish istiqbollari juda keng. Bu sohadagi izlanishlar tugamagan bo`lib, insoniyat yarimo`tkazgichlar fizikasidan ko`plab yangiliklarni kutmoqda .

45.

47. Kuchaytirgich–deb, kirish signali uni kurinishi va fizik tabiatini o’zgartirmagan xоlda, kuchaytirish uchun qo’llaniladigan qurilmaga aytiladi. Quvvat bo’yicha signalni kuchaytirish tashqi manbaa energiyasi evaziga bоshkariladi.

Avtоmatik qurilmada turli kuchaytirgichlar qo’llaniladi: elektrik (Magnitli, elektrоn, yarimo’tkazgichli, elektr mashinali) va nоelektik (gidravlik,pnevmatik, mexanik) va bоshqalar. Kuchaytirgichlar ishini asоsiy ko’rsatkichlariga quyidagilar kiradi: kuchaytirish kоeffitsenti, sezgirlik va fоydali ish kоeffitsenti. Kuchaytirgichlarni quvvat bo’yicha kuchaytirish kоeffitsenti – deb uni chiqish quvvati miqdоri (R_chik) ni, kirish kuvvati mikdоri (R_kir) ga nisbatiga aytiladi. Kuchaytirgichlarni tоk va kuchlanishlar miqdоrlari bo’yicha kuchaytirish kоeffitsentlari:

; ;  bo’ladi.

Sezgirlik kuchaytirgichlarni kichik signallarni qabul qilib ularni kuchaytirish qоbiliyatidir. Fоydali ish kоeffitsenti – kuchaytirgichni chiqish signali quvvatini manbaa quvvatiga nisbatidir.

48.

49. Elektr yuritmaning bunday keng qo‘llanishi, uning boshqa ko‘rinishdagi yuritmalarga nisbatan bir qator afzalliklari va o‘ziga xos xusiyatlari bilan belgilanadi:

1) o‘zga turdagi energiyalarga, shu jumladan mexanik energiyaga ham, o‘zgartirilishi va o‘zining tarqatilishi eng tejamli bo‘lgan elektr energiyadan foydalanganligi;

2) quvvati va tezligini o‘zgarish doirasining kengligi: zamonaviy elektr yuritmalarining quvvat diapazoni vattning yuzdan bir ulushidan o‘n minglab kilovatt orasida bo‘ladi, aylanish chastotasi esa valning bir minutdagi aylanish ulushlaridan bir necha yuz ming bir minutdagi aylanishgacha chegaralanadi;

3) turli tuman shart-sharoitlarda ishlashi mumkinligi: agressiv suyuqlik va gazlar muxiti, kosmik fazo sharoitlari, past va yuqori haroratlar va boshqalarda. Elektr dvigatellarini konstruktiv bajarilishining ko‘p turliligi esa elektr yuritmani ishchi mexanizm bilan qulay biriktirish imkoniyatini beradi;

4) oddiy vositalar yordamida ijro organi harakatining har xil va murakkab turlarini hosil qilish, shuningdek harakat yo‘nalishi va uning ko‘rsatkichlarini tezligi va tezlanishini o‘zgartirish mumkinligi;

5) ishlab chiqarish va texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishni o‘ng‘ayligi, elektr yuritmani ishlab chiqarishning umumiy avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimiga osonlik bilan ulash mumkinligi;

6) yuqori foydali ish koeffisienti (f.i.k.), ishlashdagi ishonchliligi, xizmat ko‘rsatuvchi hodimlar uchun qulay sharoitlari va atrof muxitni iflos qilmasligi.

Hozirgi zamon elektr yuritmalarining imkoniyatlari fan va texnikaning bir - biriga yaqin tarmoqlari-elektr mashinasozlik va elektr asbobsozlik, elektronika va hisoblash texnikasi, avtomatika va elektrotexnika yutuqlaridan foydalanish hisobiga tobora kengayib bormoqda.

50.

51. Datchiklar haqida umumiy ma’lumotlar

Har hil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning ko’rsatkichlari haqida ma’lumot olish zarur hisoblanadi. Bu maqsadda birlamchi o’zgartirgichlar (yoki datchiklar) keng qo’llaniladi.

Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida qo’llash uchun qulay qiymatga o’zgartiradigan vositaga aytiladi.

Datchiklarning aniq va ishonchli ishi, butun tizim ishini tegishli asosiy ko'rsatkichlarini belgilab beradi. Datchiklar yuqori ta'sirchanlik (sezgirlik) va aniqlikka, uzoq xizmat muddati va ishda beshikastlikka, kichik o'lcham va og'irlikka, hamda past narxga ega bo'lishlari kerak.

52. Iste’molchilarni elektr bilan ta’minlash sistemasida ishlatiladigan transformatorlar kuch transformatorlari deb ataladi. Transformatorlar, shuningdek, elektr ulchash, elektrotermik kurilmalarida, radiotexnikada, elektronikada, avtomatik boshkarish kurilmalarida va texnikaning boshka soxalarida ishlatiladi.

Elektr energiyasini elektr stantsiyalardan iste’molchilarga uzatish protsessida biror kuchlanishli elektr tokining kuchlanishini xuddi o‘sha chastotali boshka kuchlanishga bir necha bor o‘zga rtiriladi. Bu o‘zga rtirishlar kuchaytiruvchi va pasaytiruvchi transformatorlar vositasida amalga oshiriladi. Transformatorning uzagi ma’lum shakldagi berk rama kurinishida yigilgan aloxida elektrotexnikaviy pulat listlardan iborat. Bu uzakka ikkita chulg‘am deb ataladi, uning uramlari soni w1 bulsin. Iste’molchini ta’minlaydigan chulg‘am ikkilamchi chulg‘am deb ataladi, uning uramlari soni w2 bulsin.

53.