|
4. Arab istilochilariga qarshi xalq harakatlari
M adaniyatning oyoq osti qilinishi va zulm ham da arab tili va
yozuvi, xalifalik qonun va qoidalarining zo ‘rlik bilan joriy etilishi
natijasida m ahalliy xalq orasida norozilik tobora kuchayib,
q o ‘zg‘olonlar k o ‘tarilishiga sabab bo ‘ldi.
105
Bunday q o ‘zg‘olonlardan biri 720 yilda Sug‘dda boshlandi.
Q o ‘zg‘olonga Sam arqand ixshidi Gurak va Panjikent hokim i
Divashtich boshchilik qiladilar.
S u g ‘d lik larg a y o rd a m b e rish u c h u n Y e ttisu v d a n tu rk
lashkarlari ham keladi. Sug‘ddagi barcha hokimliklar ahohsi isyon
ko‘taradi. Q o‘zg‘olonchilam ing birlashgan kuchlari arablarga katta
zarba beradilar. Faqat ayrim shahar va qal’alar ichida qurshovda
qolgan harbiy qism largina katta o ‘lpon va e ’tiborli vakillarini
qo ‘zg‘olonchilar ixtiyoriga garovga berish bilan jo n saqlaydilar.
721 yilda Said Xaroshiy Xurosonga noib qilib tayin etiladi. U
Iroqda xalq q o ‘zg‘olonini bostirishda shafqatsizligi bilan nom
qozongan edi. Unga sug‘dliklar q o ‘zg‘olonini bostirish va ularni
islomga qaytarish topshiriladi. Said Xaroshiyning qo‘zg‘olonchilar
bilan olib borgan m uzokaralari natijasida G u rak boshliq Sug'd
m ulkdorlarining bir qism i arablar tom oniga o ‘tadi. Q o ‘zg‘o-
lonchilaming qolgan qismi Farg‘onaga chekinishga majbur bo ‘ladi.
X o‘jandda bo'lib o ‘tgan jangda q o ‘zg‘olonchilar yengiladi. Sulh
tuzilgach, katta m ablag‘ evaziga om on qolgan 400 savdogardan
tashqari, deyarli barcha q o ‘zg‘olonchilar xiyonatkorona qirib
tashlanadi.
Divashtich boshliq qo ‘zg‘olonchilam ing ikkinchi guruhi ham
yuqori Zarafshonda O bgar q al’asida qam alga olinadi. O m on
qoldirish sharti bilan q o ‘lga tushirilgan D ivashtich Arbinjonga
olib borilib, qatl etiladi.
X o‘jandda q o ‘zg‘olonning yengilishi ham da D ivashtichning
fojeali m ag‘lubiyatlaridan keyin Said Xaroshiy M ovarounnahr
shahar va qishloqlarida jazo choralarini kuchaytiradi. M ahaliiy
hokim lar uni d af etish choralarini izlaydilar. 723 yilda arablarga
qarshi F arg 'o na hokim i q o ‘shin tortadi. Unga Shosh, N asaf va
turklar yordamga boradilar. Ittifoqchilar dushm anga qattiq zarba
berib, uni X o‘jan d d an to Sam arqandgacha ta ’qib qilib boradilar.
Xalifalikning sohq siyosatiga qarshi 725 yilda Xuttalonda. 728
yilda esa yana Sug‘dda q o ‘zg‘olon avjiga chiqadi. X uroson noibi
k o ‘p urinsa-da, am m o bu harakatni bostira olmaydi.
106
M ovarounnahr aholisini tinchlantirish va arablar hokimiyatini
m ustahkam lash m aqsadida X uroson noibi Ashros islom dinini
qabul qilganlardan xiivj va jiz ’ya soliqlanni olmaslikka qaror qiladi.
Shubhasiz, bu aholini tinchlantirishga qaratilgan vaqtinchalik
tadbir edi. Shunga qaram asdan u o ‘z samarasini berdi. Zodagon
dehqonlarning k o ‘pi o ‘z chokarlari va kadivarlari bilan islomni
qaytadan qabul qilib, arablar tom oniga o ‘tadilar. Shu tariqa
Sug‘dda arablar o ‘z m avqelarini bir m uncha m ustahkam lab
oladilar. Biroq bu bilan xalifalikning sharqida vaziyat bo'shash-
maydi. 736-737 yillarda Toxariston va Sug‘dda yana q o ‘zg‘olon
ko‘tariladi.
Arablar, ayniqsa, 737 yilda tang ahvolda qoladilar. Xuroson
va M ovarounnahm ing noibi va am irlari bir necha bor o ‘zgar-
tiriladi. X urosonning yangi noibi N asr ibn Sayyor m am lakatda
o ‘z m avqeini m ustahkam lab olish m aqsadida moliya islohoti
o ‘tkazadi. Islomni qabul qigan kishilar jiz’yadan ozod etilib, barcha
m usulm onlar huquq jih atd an tenglashtiriladi. Yer egasining
e ’tiqodidan q at’i nazar xixoj to ‘lashi shart qilib qo'yiladi.
V III
asrning 70-80-yillarida M ovarounnahrda ju d a ulkan
xalq qo ‘zg‘oloni k o ‘tarildi. Q o‘zg‘olonchilar oq rangdagi kiyim
kiyganligi uchun tarixda u ,,oq kiyimlilar“ q o ‘zg‘oloni deb ham
shuhrat qozonadi. Bu q o ‘zg‘olonning rahbari Muqanna (boshi
va yuziga yoping‘ich tashlab yurgani uchun unga shunday nom
berilgan) edi.
Q o‘zg‘olon 776 yili boshlanadi. M uqanna o'zning 36 ta muridi
bilan Am udaryodan o ‘tib, Kesh viloyatiga yo‘1 oladi. Buxorxudot
T u g ‘shoda uni qo'llab-quvvatlay boshlaydi. M u q an n a Kesh
yaqinidagi Som q al’asini o ‘ziga qarorgoh qilib oladi. Butun
Qashqadaryo vohasi q o ‘zg‘olonchilar q o ‘liga o ‘tadi. M uqanna
ta ’lim oti um um iy mulkiy tenglik va arablarni 0 ‘rta Osiyodan
haydab chiqarish g'oyalarini targ‘ib etar edi.
M uqanna ta ’lim oti Sug‘d, Iloq (O hangaron), Shoshda ham
yoyila boshladi. Q o ‘zg‘olo n d a turli ijtim oiy g u ru h lar vakillari
q atn ash ib , u larn i b ir fikr istilo ch ilarn i m a m la k atd a n haydab
107
c h iq arish , m ustaq il dav lat b a rp o qilish g ‘oyasi b ilrlash tirib
tu ra r edi.
Q o ‘zg‘olonga zarba berish u c h u n xalifa Abu J a ’far 776 yilda
Jabroil ibn Yahyo boshliq katta harbiy kuchni M ovarounnahrga
yuboradi. Biroq Jabroil q o ‘zg‘olonchilardan yengiladi. U katta
talofatlar berib, bazo‘r Samarqandga etib keladi. 10000 askar bilan
Jabroilga yordamga yuborilgan U qba ibn Salim Kesh va Sa
m arqand oralig‘ida, 14000 kishilik qo ‘shin Term iz yaqinida q o ‘z-
g'olonchilar tom onidan to r-m o r keltiriladi. Natijada Chag‘oniyon
qo ‘zg‘olonchilar qo‘liga o'tadi.
Q o ‘zg‘olon markazi N arshaxda, Buxoro atrofida joylashadi.
Shu yili N arshax yaqinida Buxoro hokim i H usayn ibn M uvoz
va Samarqand noibi Jabroilning birlashgan qo ‘shini o ‘rtasida to ‘rt
oy jang b o ‘ladi. ,,Oq kiyim lilar“ bu jangda qo'llari a w a l ustun
keladi, keyinchalik son jih a td a n k o ‘p bo'lgan arablar N arshax
q al’asi devori ostidan uzunligi 50 gazli chuqur qazib, uni qulatib
q al’aga kiradilar. N arshax q al’asi arablar tom onidan egallanadi.
Kesh va Samarqand endilikda q o ‘zg‘olonning asosiy markazlariga
aylanib qoladi.
K urashning oxirgi bosqichi K esh vohasi (Q ashqadaryo) da
ju d a avj oladi. M uqanna qarorgohi b o ‘lgan Som qal’asini qam al
qilish X aroshiyga to p sh irilad i. U zo q vaqt q am ald an so ‘ng
m uqannachilar taslim b o ‘ladilar (V III asrning 80-yillari bo sh
larida).
O cz davrining eng qudratli davlati b o ‘lgan xalifalikni larzaga
solgan M uqanna boshchiligidagi q o ‘zg‘olon shu tariqa tugaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
