3. Qo’llanmalar: "Umumiy va tarixiy geologiya" fanidan kurs ishini bajarish bo’yicha uslubiy ko’rsatma. Qarshi 2015 y

Yerning tashqi qobiqlari
Yerning tashqi qobiqlari atmosfera, gidrosfera va biosferadan iborat bo‘lib,
ular yer po‘sti shakllanishida muhim o‘rinni egallaydi. Bu qobiqlar bir-biri bilan
doimo o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, Yerning qattiq qobig‘i bilan materiya va
energiya almashinuvida faol ishtirok etadi.
Atmosfera - yerning gazsimon havo qatlamidir. Atmosfera massasining
ko‘pgina qismi (90%) 16 km li oraliqda joylashgan. Atmosfera uch qismdan:
troposfera, stratosfera va ionosferalardan tashkil topgan (2-rasm).
Troposfera – atmosfera moddasining aksariyat qismini (80%) tashkil etib,
qalinligi 8-12 km ga, ekvatorda esa 17 km ga teng, havo harorati bir xilda emas.
Stratosfera - 50-55 km gacha bo‘lib, harorati yuqori, uning tarkibida tirik
organizmlar faoliyatida o‘ta muhim o‘rinni egallaydigan ozon qatlami (25-30 km)
joylashgan.
Ionosfera - mezosfera, termo-sfera, ekzosferalarga bo‘linadi. Harorati juda
yuqori (2000°С) bo‘lib, unda havo ultrabinafsha nurlar ta’sirida ionlashgan
holatdadir. Atmosferaning yuqori chegarasi 1300 km. gacha boradi. Undan yuqori
qismi-ning tarkibi sayyora-lararo bo‘shliq tarki-biga yaqindir.
Atmosferaning asosiy kismi azot, kislorod, argon va ugleroddan tashkil
topib, ular quruq havoning 99,9% ga teng.
Yer yuzasidagi jarayonlarga katta ta’sir etadigan atmosferaning tarkibiy
qismi namlik hisoblanadi.

2-rasm. Atmosferaning vertikal kesmasi.

Atmosferadagi havo massasi doimo harakatda bo‘lib, Yer yuzasining turli

qismlaridagi haroratning tekis taqsimlanmasligiga sababchi bo‘ladi. Atmosferaning
troposfera qobig‘ida kechadigan ko‘pgina tabiiy hodisalar ob-havo va iqlimni
yuzaga keltiradi.
Ob-havo - atmosferaning tabiiy holati bo‘lib, shamol, harorat, bosim va
namlik bilan belgilanadi. Bu xususiyatlarning ma’lum tabiiy-geografik sharoitdagi
ko‘p yillik holati iqlimni tashkil etadi.
Iqlim yuqori namgarchilikka va haroratga ega bo‘lgan gumid (tropiklar),
yuqori haroratli, quruq arid (cho‘l va sahrolar) va sovuq haroratli, nam nival
(baland tog‘liklar va qutb zonalari) mintaqalardan tashkil topgan.