3 Ongning strukturasi, uning muhim psixologik ta’rifi qanday?

Muloqotning kommunikativ tomoni deyilganda, uning shaxslararo axborotlar, bilimlar, g’oyalar, fikrlar almashinuvi jarayoni sifatidagi vazifalari nazarda tutiladi. Bu jarayonning asosiy vositasi bo’lib til xizmat qiladi. Til shaxslar o’rtasida aloqa vositasi bo’lib, uning yordamida kishilar bilgan ma’lumotlari va hokazolarni bir-birlariga yetkazadilar. Ma’lumki, aloqa vositasi sifatida nutqning asosan ikki turi farqlanadi: yozma nutq hamda og’zaki nuqt. Og’zaki nuqtning zi dialogik va monologik turlarga blinadi.
Dialogik nutqning mazmuni, uning xarakteri, davomiyligi muloqotga kirishgan shaxslarning shaxsiy qarashlariga, qiziqishlariga bir-birlariga bo’lgan munosabatlariga, maqsadlariga bevosita bog’liq bladi. SHuning uchun ham qituvchi bilan quvchining, siyosiy rahbarlarning, diplomatlarning, kchada uchrashib qolgan dugona-larning dialogik suhbatlari bir-biridan farq qiladi.
Monologik nuqt esa bir kishining boshqa kishiga yoki kishilar guruhiga nisbatan murojaati bo’lib, uning psixologik tuzilishi, fikrlarning mantiqan tugal bo’lishi, gapirayotgan paytda grammatik qonun-qoidalarga rioya qilish kerakligi kabi shartlari mavjud. Masalan, mahruzaga tayyorlanayotgan talaba tayyorgarlik paytidan boshlab, mahruza qilib blgunga qadar, qator ichki kechinmalarni boshdan kechiradi, unga kp kuch va vaqt sarflaydi. Dialogik nutqqa nisbatan bu nutq turi murakkabroq hisoblanadi.
Odamlar muloqot jarayonida szlardan tashqari turli xil harakatlardan, qiliqlardan, holatlardan, kulgu, ohanglar va boshqalardan ham foydalanadilar. Qiliqlar, mimika, ohanglar, txtashlar (pauza), hissiy holatlar, kulgu, yig’i, kz qarashlar, yuz ifodalari va boshqalar o’zaro muloqotning nutqsiz vositalari bo’lib, ular muloqot jarayonini yanada kuchaytirib, uni tldiradi, ba’zan esa nutqli muloqotning rnini bosadi.
Buyuk yozuvchi L.Tolstoy odamlarda kulguning 97 xil turi hamda 85 xil kz qarashlari turi borligini kuzatgan. G.M. Andreevaning yozishicha, odam yuz ifodalari, nigohlarning 2000 ga yaqin ko’rinishlari bor. Ayniqsa, birinchi bor uchrashganlar kzlar tqnashuvi, nigohlarning roli keyingi muloqotning taqdiriga kuchli ta’sir ko’rsatishi maxsus tadqiqotlar jarayonida rganilgan. Bularning barchasi muloqotning hissiy tomondan boy, mazmundor bo’lishini tahminlab, odamlarning bir-birlarini tushunishlariga yordam beradi. Muloqotning noverbal vositalarining milliy hamda hududiy xususiyalari borligini ham alohida ta’kidlab o’tmoq lozim. Masalan, zbek xalqining muloqot jarayoni boy, o’zaro munosabatlarining bevosita xarakteri unda shunday vositalarning ko’proq ishlatilishi bilan bog’liq. Bolalarning o’z yig’isi bilan onasiga o’z his-kechinmalari hamda xohishlarini bildirishlari ham bolalarning yosh hususiyatlariga bog’liq. Boshqa millatlar madaniyatiga nazar tashlanadagan bo’lsa, ularda ham ba’zi bir muloqot vositalarining turli millatlarda turlm maqsadlarda ishlatilishining guvohi bo’lish mumkin. Bolgarlar agar biron narsa bo’yicha fikrni tasdiqlamoqchi bo’lishsa, boshlarini u yoq-bu yoqqa chayqashar, inkor qilishmoqchi bo’lsa-chi, aksincha, bosh siltashar ekan. Ma’lumki, zbeklar, ruslar va bir qator boshqa millatlarda buning aksi.
Noverbal muloqotda suxbatdoshlarning fazoviy joylashuvlari ham katta ahamiyatga ega. Masalan, ayollar kproq hissiyotlarga boy bo’lganliklari sababli, suhbatlashayotganlarida bir-birlariga yaqin turib gaplashadilar, erkaklar o’rtasida esa doimo fazoviy masofa bladi. Olimlarning aniqlashlaricha, bolalarni odatdagiday orqama-ketin tqazib qitgandan ko’ra, ularni yuzma-yuz tqazib davra qilib qitgan mahqul bo’lib, chunki bunday sharoitda quvchilarda ham javobgarlik hissi yuqoriroq blar ekan hamda emotsiyalar almashinishgani uchun ham guruhdagi psixologik vaziyat ijobiy bo’lib, bolalarning predmetga va bir-birlariga munosabatlari ancha yaxshi blar ekan.
Demak, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishda muloqotning barcha vositalariga, ayniqsa, nutqqa e’tibor berish kerak. Bolalarni ilk yoshlik chog’laridanoq nutuq madaniyatiga o’rgatish, nutqlarini stirish choralarini ko’rish zarur. Pedagog esa shunday nutq madaniyatiga ega bo’lishi kerakki, u avvalo uning faoliyatini to’g’ri tashkil etishni tahminlasin, qolaversa, bolalarda nutqning sishiga imkoniyat bersin.
Muloqotning bu xususiyati kishilarning muloqot jarayonida birgalikdagi faoliyatda bir-birlariga amaliy jihatdan bevosita ta’sir etishlarini tahminlaydi. SHu tufayli odamlar hamkorlikdagi ishlash, bir-birlariga yordam berish, bir-birlaridan o’rganish, harakatlar muvofiqligiga erishish kabi qator qobiliyatlarini namoyon qilishlari mumkin. SHu tufayli qituvchi bola shaxsiga maqsadga yo’nalgan holda ta’sir ko’rsatishi mumkin. Aslini olganda, har qanday muloqot, agar u bemahni, maqsadsiz, quruq gaplardan iborat blmasa, doimo muloqotga kirishuvchilarning xulq-atvorlarini, ularning ustanovkalarini o’zgartirish imkoniyatiga ega.
Jamiyat miqyosida oladigan bo’lsak, odamlarning turli sharoitlarda o’zlarini tutishlari, xulq-atvorlarining boshqarilshi ma’lum psixologik qonuniyatlarga bog’liqligini ko’rish mumkin. Bunga sabab jamiyatda qabul qilingan turli normalar, qonun-qoidalardir. CHunki, o’zaro muloqot va o’zaro ta’sir jarayonlarida shunday xatti-harakatlar obrazlari kishilar ongiga singib boradiki, ularni har bir kishi norma sifatida qabul qiladi. Masalan, smir bola, umuman yoshlar jamoat joylarida kattalarga o’rin bshatib berishlari kerakligi ham xulq-atvorlarining bir normasi. SHu normaga amal qilish yoki qilmasligi ijtimoiy nazorat tizimi orqali boshqariladi. Ya’ni, yuqoridagi sharoitda agar o’smir bola avtobusda qariyaga joy bshatmasa, jamoatchilik o’sha zahoti uni ijtimoiy tartibga chaqiradi. Demak, har bir shaxs turli sharoitlarda turlicha rollarni bajaradi, bu rollarning qanday bajarilayotganligi, odamlarning kutishlariga mos kelishligi ijtimoiy nazorat tizimi orqali kuzatib turiladi. SHuning uchun ham muloqotga kirishgan kishilar doimo o’z xulq-atvorlarini, qolaversa, o’zgalarning xulq-atvorlarini nazorat qilib, harakatlarda bir-birlariga moslashadilar. Lekin ba’zan shunday bo’lishi ham mumkinki, rollarning ko’pligi rollarning ziddiyatiga olib kelishi mumkin. Masalan, maktab o’qituvchisining o’zi o’qitayotgan sinfda farzandi bo’lsa, dars paytida shunday ziddiyatni boshdan kechirishi mumkin, ya’ni bir vaqtning zida ham ota, ham qituvchi rolini bajarishga majbur bladi. Yoki xulqi yomon o’quvchining uyiga kelgan o’qituvchi bir vaqtning zida ham qituvchi, ham mehmon rollari o’rtasida qiynaladi.
Turli rollarni bajarayotgan shaxslarning o’zaro muloqotlari kutishlar tizimi orqali boshqariladi. Masalan, xohlaydimi yoki xohlamaydimi, qituvchidan ma’lum harakatlarni kutishadiki, ular qituvchi roliga zid blmasligi kerak. O’z rollariga mos harakat qilgan, doimo me’yor mezonida ish tutgan kishining harakatlari odobli harakatlar deb ataladi. Masalan, qituvchining odobi, o’z kasbini ustasi ekanligi, bolalar qalbini tushuna olishi, ularning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda ish tutishi uning odobga ega ekanligining belgisidir. Odobsiz odam esa buning aksidir.
Muloqot jarayonida odamlar bir-birlari bilan ma’lumotlar almashib, o’zaro ta’sir ko’rsatibgina qolmay, balki bir-birlarini to’g’riroq va aniqroq anglashga, tushunishga va idrok qilishga harakat qiladilar. Bu tomon shaxsiy idrok va tushunish bilan bog’liqdir.
Birgalikdagi faoliyat jarayonida shaxslarning bir-birlarini to’g’ri tushunishlari va aniq idrok qilishlari muloqotning samarali bo’lishini tahminlaydi. Rus psixologi A.A.Badalev boshchiligidagi laboratoriya bir-birlarini idrok qilish mexanizmlarini aniqlash borasida qator psixologik qonuniyatlarni kuzatgan. Bunday mexanizmlarga indentifikatsiya, refleksiya va stereotipazatsiyalar kiradi.

10- . Individ,shaxs,individuallik.

Shaxsning turli fanlar nuqtai nazaridan o’rganilishi. Shaxs muammosi va fanning metodologik darajalari. Shaxsga nisbatan evolyutsion tarixiy va tizimli yondashuv. Shaxs fenotipik xususiyatlarining ontogenezda rivojlanishi. Inson tabiatini evolyutsion jihatdan tadqiq etish.
Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (lotincha individ — ajralmas, aloxida zot degan ma’no anglatadi), shaxs, individuallik (yakkahollik) tushunchalari orkali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog’lom (esi-hushi joyida) odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo’q, oddiy malakalarni o’zlashtira olmaydigan akli zaiflar ham individlar deb ataladi. Biroq bulardan birinchisinigi-na shaxs deb atash an’ana tusiga kirib qolgan, chunki o’sha zotgina ijtimoiy mavjudod, ijtimoiy munosabatlar mahsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo’la oladi. Individ sifatida yorug’ dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta’sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga ega-dir. Ilk bolalik chog’idanoq individ muayyan ijtimoiy munosabat­lar tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo munosabatlar tarzi tarixiy shakllangan bo’lib, u yoshligidanoq shu tayyor (ajdodlar yaratgan) ijtimoiy munosabat, muomala, muloqot tizimi bilan ta-nisha boradi. Ijtimoiy qurshov (oila a’zolari, mahalla ahli, ja-moatchilik, ishlab chiqarish jamoasi), ijtimoiy guruh ichida (kishilarning og’ushida, ularning qalb to’risida) odamning bundan keyingi rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllantiruvchi, uning ongi va irodasining xususiyatlariga mutlaqo bog’liq bo’lmagan har xil xususiyatli munosabatlar majmuasini vujudga keltiradi.
Jahon psixologiyasi fanida onda-sonda uchrab turadigan shaxsni ijtimoiy muhitning sust mahsuli deb tushuntirish va unda faollikni inkor etish o’ta bahsli fikrdir. Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, shaxsning ijtimoiy tajribani o’zlashtirish jarayoni odamning o’zicha amalga oshirayotgan faoliyatiga va uning bilan qanday maqsad ko’zlayotganiga nisbatan munosabatini aks ettiruvchi ruhiy dunyosi orqali namoyon bo’ladi. Odatda, faollik shaxsga xos xulq-atvor, faoliyat, muomala motivlarida, ustanovkalarida, amaliy ko’nikmalarida ko’zga tashlanadi. Boshqacha so’z bilan aytganda, faollik shaxsning atrof-muhitdagi voqelikni egallashga intilgan sa’y-harakatlarda vujudga keladi. Shaxsning faolligi uning o’z istiqboli uchun yo’l-yo’riq tanlashda, uni o’zlashtirishda, hayotda o’z mavqei va o’rnini topishda gavdalanadi.
Bir xil turmush sharoitlari shaxs faolligining turli shakllarini yaratish hamda har xil hayotiy vaziyatni vujudga keltirish imkonitiga ega. Hayotda biron bir tanbeh berishning o’zi kimdadir ruhiy hisni uyg’otsa boshqa birining sirtiga ham yuqmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga ta’sir qiluvchi barcha tashqi qo’zg’atuvchilar ijgimoiy shart-sharoitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy qismlari (tomonlari, jihatlari, jabhalari, tarkiblari) tuzilishi yig’indisi bilan boyitilishi evaziga shaxs degan tushuncha hosil bo’ladi.