3. Nutqning boshqa sifatlari

Nutqning tozaligi (sofligi). Nutqning tozaligi deganda, eng avvalo, uning adabiy tilning lisoniy normasiga muvofiq kelish kelmasligi tushuniladi. Darhaqiqat, yaxshi, ideal nutq hozirgi o‘zbek adabiy tili talablariga mos holda tuzilgan bo‘lishi, turli til, g‘ayri adabiy til unsurlaridan xoli bo‘lishi kerak. Bu masalaning lisoniy tomoni bo‘lib, nutqiy tozalikning nolingvistik jihatlari ham undan kam bo‘lmagan ahamiyatga ega.
Nutqimizning toza bo‘lishiga halaqit berayotgan lisoniy unsurlar, asosan, dialektizmlar va varvarizmlardir. To’g‘ri, ular tilimizda ishlatilishi kerak, busiz bo‘lmaydi. Chunki, badiiy adabiyot tilida dialektizm va varvarizmlar bilan ma`lum badiiy-estetik vazifani bajarishi, muallifning ma`lum g‘oyasini, niyatini amalga oshirishga xizmat qilishi mumkin. Aytaylik, milliy kaloritni bermoqchi yoki asar qahramonining qaerlik ekanligiga ishora qilishda dialektizm va varvarizmlarga murojaat qilishi, hatto, zarurdir. Masalan: “Yoshulli, saning qizing bunda gatirilmagan. Ova, yoshulli. San manglayi qara batkirdor, na sababda mundoq yomon so‘zlarni elga tarqatding” (Mirmuxsin). Ushbu misolda dialektizmlar hududiy kaloritni berishga xizmat qilgani kabi quyidagi misolda varvarizmlar – chet so‘zlar xarakter yaratishda yozuvchiga ko’maklashgan. “Dubora” yana bordi bir ishga shul, (so’kib-net, - dedi, kelma durrak, poshul!)
Parazit so‘zlar deb ataluvchi lug‘aviy birliklar ham til madaniyati uchun yotdir. Ular, asosan, so‘zlashuv nutqida ko‘p ishlatilib, notiqning o‘z nutqini kuzatib bormasligi, e`tiborsizligi natijasida paydo bo‘ladi va bora-bora odatga aylanib qoladi. Masalan: ayrim kishilar o‘zlari sezmagan holda demak, xo’sh kabi so‘zlarni qaytaraverishga o‘rganib qolganlar. “Bir dokladchining bir soatli nutqida, -deb yozadi A.Axmedov – “o‘rtoqlar” so‘zi 101 marta, “ya`ni” so‘zi 73 marta, “demak” so‘zi 60 marta takrorlanganligining guvohi bo‘lamiz. Qarang, bir soatlik nutqda 234 ta ortiqcha, “bekorchi” so‘z ishlatilgan” (A.Ahmedov. Til boyligi. – -T., 1968, 27-bet).
Adabiy til uchun begona usullari bo‘lmagan axloq normalari tan olmaydigan so‘zlardan xoli bo‘lgan nutq sof nutq de-yiladi. Ba`zi holatlarda nutq sofligiga quyidagilar putur etkazib turadi:
A) mahalliy dialekt va shevalarga xos so‘z va so‘z birikmalarining talaffuzi, urg‘usi;
a) o‘rinsiz qo‘llangan chet so‘z va so‘z birikmalari;
b) jargonlar;
v) vul`garizmlar;
g) nutqda ortiqcha takrorlanadigan parazit so‘zlar;
d) kantselyarizmlar.
A.Qahhor o‘zining “Nutq” hikoyasi (felyetoni)da bir qolipdan chiqa olmaydigan, uyda ham, ishda ham bir xil nuqqa ega g‘ilof bandalarini ayovsiz qamchilaydi. (Matn o‘qib beriladi)