3-mavzu: xulq-atvorning psixofiziologik asosi. Ongning taraqqiyoti va ongsizlik mavzu o‘quv maqsadi : Ta’limiy

3.2. Ong va uning taraqqiyoti.

Inson psixikasi bilan eng yuksak taraqqiy etgan hayvon psixikasi o‘rtasida katta farq mavjud. Hayvonlar “tili”bilan inson tilini hech bir jihatdan taqqoslab bo‘lmaydi. Hayvon o‘z to‘dasidagi boshqa o‘ziga o‘xshash hayvonlarga ayni choqdagi bevosita vaziyat bilan cheklangan hodisalar xaqida faqatgina signal berolsa, inson til yordami bilan boshqa odamlarga o‘tgan, hozirgi va kelgusi zamondagi narsalar haqida axborot berishi va ularga ijtimoiy tajribani o‘tkazishi mumkin.

Hayvon va odam tafakkurining bir-biridan farq qilishi ular tili o‘rtasidagi farqqa bog‘liqdir. Inson abstrakt tafakkurga, hayvon esa amaliy tafakkurga ega. Odam zaruriyatga mos ravishda ongli suratda ish ko‘rish qobiliyatiga ega. Qurol yasash va uni asrash qobiliyatiga egalik odam psixikasi bilan hayvon psixikasining bir-biridan ajratuvchi ikkinchi muhim farq hisoblanadi. Konkret vaziyatdan tashqarida hayvon hech vaqt qurolni boshqa narsalardan farqlab, qurol sifatida ajratmaydi va uni keyinchalik foydalanish uchun saqlab qo‘ymaydi. Aniq vaziyatda qurol o‘z rolini o‘tab bo‘lgach, shu zahotiyoq, hayvon uchun qurollik sifatini yo‘qotadi. Odam ilgaridan o‘ylab qo‘yilgan reja bilan qurol yasaydi, quroldan tegishli maqsadlarda foydalanadi hamda uni saqlab qo‘yadi. Odam nisbatan doimiy buyumlar olamida yashaydi. Odam quroldan foydalanish tajribasini boshqalardan o‘rganadi va o‘zi bu tajribani boshqalarga o‘rgatadi. Odam psixik faoliyatining hayvonlar psixikasidagi uchinchi farqi shuki, inson o‘zidan keyingi avlodlarga ijtimoiy tajriba qoldiradi.

Odam bilan hayvon o‘rtasidagi to‘rtinchi g‘oyat muhim farq hissiyot o‘rtasidagi farqdir. Rivojlanish sharoitlarining turlicha bo‘lishi odam psixikasining hayvon psixikasidan ajratuvchi muhim farqlardan hisoblanadi. Agar odam insoniyat tajribasini o‘zlashtirmas ekan, o‘ziga o‘xshagan odamlar bilan munosabatga kirishmas ekan, shaxs sifatida tarkib topmaydi. Inson ongining rivojlanishiga asosiy omil mehnat faoliyati, ya’ni odamlarning birgalikda qurol yasash va undan foydalanish faoliyatlari bo‘lgan.

Mehnat faoliyati ijtimoiy munosabatlar taraqqiyotiga ta’sir qiladi, ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi esa mehnat faoliyatining takomillashuviga ta’sir ko‘rsatadi. Inson ongi mehnatda rivojlanadi. Inson ongi evolyusion taraqqiyot jarayonida aks ettirishning eng yuksak shakli sifatida maydonga kelib, ong tufayli odam moddiy dunyodagi narsalarning ob’ektiv, barqaror xususiyatlarini ajrata oladi va shu asosda tevarak-atrofdagi voqelikni o‘zgartira oladi. Demak, inson psixikasining oliy bosqichini ong deb atash mumkin. ¹

Ong bu – obektiv borliqni aks ettirishning yuksak faqat insonga xos bo’lgan shaklidir. Ong uzliksiz almashib turadigan aqliy va xissiy jarayondir. Binobarin xissiy xolatlar baz’zi miyasi rivojlangan hayvonlarda ham kuzatish mumkin. Masalan: it, delfin, maymun va boshqalar. Inson hayvonlarni obektiv olamni anglashi nima bilan farq qiladi?

Inson va hayvonlar psixikasining tuzilishi jihatdan bir xil bo’lishi mumkin lekin aynan psixik obrazlarni tashkillashtirish mexanizmi va ular bilan munosabatga kirishuvchi jarayon insonda shunday fenomen ya,ni ong borligini bildiradi.

Ong nimasi bilan farqlanadi?

Birinchidan: ong har doim faol holatda.

Ikkinchidan: intensif

Faollik o’z-o’zidan har bir tirik mavjudodga xosdir. Ongning faolligi shundaki aks ettirish passiv bo’lmagan xarakterda bo’ladi. Barcha psixik predmetlarni aks ettirish bir xil me’yorni o’zida mujassamlab, psixik obrazlarni subekt uchun bosqichma- bosqich qiymatni farqlash jarayoni sodir bo’ladi Inson ongni kuzatish jarayoni har doim qandaydir obektiv, predmet yoki obraz va hakozolarga yo’naltiriladi. Maskur shaxsiy xossalar: ongnin boshqa xarakterli xususiyatini tashkillashtiradi, uni o’z-o’zini boshqarisni oliy toifasi sifatida ko’rishga imkon beradi.

Ongning guruhiy xossalariga: o’z-o’zini kuzatish, qobilyati undan tashqari onhning motivatsion baholovchi xarakterini kiritish mumkin.

Refleks insonga o’z-o’zini kuzatish, o’z xislarini, o’z xolatini nazorat qilish imkonini beradi.

Tanqidiy kuzatuv insonga o’zini va o’z xolatini baholash, qabul qilinayotgan axborotlarni ma’lum koordinatorlar tuzimiga joylashtirish uchun kerak. Inson uchun bunday koordinatorlar tizimi inson o’zini baholashda va ideallarida namoyon bo’ladi.

Ongning mazkur xossalarni tashkillashtirish insonning kelib chiqish jarayonida shaxsiy men konsepsiyasi insonning o’zini o’zi namoyon qilish va atrofdan mavjud narsalarni jamlashda namoyon bo’lishini belgilaydi.

Insonni o’rab turgan olamdagi barcha ma’lumotlar asosida inson o’zini baholash, ideallarni va motivatsion ustanovkalari tuzilishdan chiqmagan xolda namoyon bo’ladi. Shuning uchun tasodifan “ men konsepsiyasi” ni ko’p xollarda o’z o’zini anglash qat’iy individual dunyoqarashlar tizimiga o’xshash . Insonlar bo’lgan xodisalarni va o’z xatti- harakatlarini turlicha baholaydilar. Real xayotdagi obektlarni ham turlicha baholaydilar.

Ayrim insonlarning bahosi obektiv real hayotga to’g’ri keladi. Boshqa bir toifa insonlar esa subektiv baholaydilar.

Ongsizlik ning obektlivligi nimaga bog’liq?

Agar biz bu savollarga javob topishga harakat qilak , juda ko’plab sabablarni aytsak bo’ladi. Odekvatlik insonning real olam obrazi va uning o’z-o’zini baholash orqali qabul qiladi. Ko’plab faktorlarning birinchi sababi “ men konsepsiyasini” odekvatlik tuzlishini belgilash imkoniyatini va insonning taqlidchanligida namoyon bo’ladi.

Taqlidchanlikning qisqacha ko’rinishi bu yaxshi bilan yomon o’rtasidagi farqni anglashdir. Aynan taqlidchanlik qobiliyatini baholashda inson o’z ustanovkalarini va ideallarini qabul qilingan ma’lumotlar orqali to’g’irlab boorishi, oldiga maqsad qo’yib , maqsad sari intilish insonlarni hayvonlardan ajralib turadi. Taqlidchanlik o’z xulq- atvorini nazorat qilish mexanizmi asoslarini yaxshilaydi.

Insonning hayvondan ajralib turuvchi yana bir muhim jihati tabiatiga turuvchi yana bir muhim jihati tabiatiga bo’lgan munosabatlarida yaqqol namoyon bo’ladi.

Agar hayvon jonli tabiatning elementi hisoblansa u o’rab turgan olamdan faqat yashash maqsadida munosabatiga kirishadi. Odam esa ko’p narsalarni anglangan xolda o’z mehnati orqali erishadi. ²

Mehnat – bu faqat insonga xos bo’lgan faoliyat bo’lib, ma’lum maqsadda o’z ehtiyojlarini qondirish uchun borliqni bilishi va uni qayta ko’rishga moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratishga yo’naltirilgan faoliyatdir. Odam doimo jamoa bo’lib, mehnat qiladi va mehnat natijalarini ham jaoma turmush tarzini ham o’zlashtiradi. Masalan yozuvchining mehnat faoliyati individual xarakterga ega bo’lishi mumkin, lekin yozuvchi bo’lishi uchun o’qishni, yozishni ma’lum ta’lim tarbiyaga ega bo’lishi va hokazolar uchun uning mehnat faoliyatini boshlanishi ma’lum odamlar bilan munosabatga kirishishga sabab bo’ladi. Insonning ta’lim- tarbiya olishga bo’lgan layoqati faoliayti insonlar jamoasini, hayvonlar jamoasidan ajralib turishining asosiy sababidir.

Birinchidan: insonlar ibtidoiy jamoa davridayoq faqat yashash uchun emas, hayvonlardan asranishi boshpana toppish va tabiat hodisalaridan saqlanish uchun, jamoa bo’lib mehnat qilganlar.

Ikkinchidan : insonlar jamoasining mavjudlik shartlaridan biri, mehnat jarayonlarini omadli bajarish jamiyat a’zolarini orasida muommala yaxshilanishida namoyon bo’lgan. Insonlararo munosabatining o’sishi- nutq psixik holatlarni va harakatlarni boshqarish so’z orqali amalga oshirilgan. Inson so’zlar orqali amalga oshirilgan. Inson so’zlar orqali amalga muloqot qilib, o’z xatti- harakatlarini, realhayotda rivojlantirgan, tevarak atrofdagi diqqat e’tiborni qaratishga ular bilan jismoniy muomalaga kirishishi zazuriyati yo’q. Buning uchun unga boshqa odamlar bilan muloqot orqali yog’gan ma’lumotlari yetarlidir. O’z navbatida nutq ong mavjudligini aniqligini bildiradi. Insoniyatsiz fikrini har doim so’zlashuv shaklida namoyon qiladi.

Masalan: Ma’lum bir xolatlar tufayli inson hayvonlar orasiga tushib qolib, ular bilan o’sganda, gapirishni hayvonlardek bilmaydi. Uni fikrlashi ancha kuchli bo’lsa ham lekin zamonaviy inson fikrlashiga to’g’ri qilmaydi.

Sunday qilib umumlashtirilgan xolda inson ongli mavjudodligi va mehnatda odamlarning muloqoti o’zaro o’zgarishi uslublariga olib keladi. Astomek bilan imkoniyat rivojlanishi tushunchasi murakkablashib tafakkur evolyutsiyasiga olib keladi.

Avvalombor insoniyatni ongini xosil bo’lishiga e’tiborni qaratib evolyutsiyada biologic tur sifatida nutqni hosil bo’lishida va mehnat qilishida tayyorlangan. Predmetlarni tushunishi va uni eslab qolishi shu bilan birga organlarning ximoyalanishi asab sistemasiga bog’liq. Inson va hayvonlar: psixikasini moddiy asosini markaziy ner sistemasinig eng yuksak qismi bo’lishi bosh miya tashkil etadi. Insonlar miyasi hayvonlar miyasidan ancha murakkabroq tuzilishida bo’ladi. Odam miyasining katta olar maymun miyasining 600gr teng bo’lsa. Inson miyasining og’irligi esa 1400gr ni tashkil qiladi. Qiziqarlikligi peshona va orqa miya odamsifat maymunlarniki odamlarnikiga o’xshaydi. Agar maymunlarning peshona maydoni bosh miya qobig’ini 15 % ni tashkil qilsa, insonda esa 30 % ni tashkil qiladi. Inson har bir muskuli bosh miya ildizlariga ma’lum miqdorda bpg’liq. Insonning harakat maydoni insonning u yoki bu muskul guruhlariga bog’liq.

Qo’l barmog’idagi nerv tolalari bosh miya maydoniga tezroq yetib boradi. Sunday qilib insonni psixika va mehnatini bog’liqligi ikkiyoqlama kuzatilishi mumkin.

Birinchidan: Inson miyasi hayvonlarnikidan ajralib turadi, chunki inson mehnat qiladi. E’tiboringizni nazorat bilimlarga qaratmasdan. Inson ongini yuksak darajadagi rivojlanishi psixikasi mukammal miya faoliyatiga bog’liq. Shuning uchun ong-insonda biologic va ijtimoiy ma’lumotlar tarkibidur. Nerv sistemasi borligi insonlarni mehnat qilishi qobiliyatlarini ta’minlaydi. Bu o’z navbatida til va ongni rivojlanishi mantiqiy zanjirni xosil bo’lishidir.³

Kelib chiqishi jihatidan psixologiya “Ongni ta’riflovchi va uni tushintirib beruvchi” yagona soha hisoblanadi. (Ladd, 1887) Lekin XX asrning birinchi yarimi davomida ongni ilmiy jihatdan o’rganish qiyinchiliklari ko’p psixologlarni bixiviarizm maktabiga qo’shilishga sabab bo’ldi. Xulq-atvor shakillarini onga bog’lagan holda o’zgartirish maqsadida 1960 yildan boshlab psixologiya ong haqidagi fan emas, balki xulq-atvor haqidagi ta’limot sifatida qarala boshlandi.

“Ong- moshinaning spedomediriga qiyoslanadi. U mashinani yurgizishga hizmat qilmaydi, u faqat nima sodir bo’layotganini aks ettiradi”. ( Seligman, 1991, p. 24) ⁴

What is consciousness? Every science has concepts so fundamental they are nearly impossible to define. Biologists agree on what is alive but

not on precisely what life is. In physics, matter and energy elude simple definition. To psychologists, consciousness is similarly a fundamental yet slippery concept.

At its beginning, psychologywas “the description and explanation of states of consciousness” (Ladd, 1887). But during the first half of the twentieth century, the difficulty of scientifically studying consciousness led

many psychologists—including those in the emerging school of behaviorism(Chapter 7)—to turn to direct observations of behavior. By the 1960s, psychology had nearly lost consciousness and was defining itself as “the science of behavior.” Consciousness was likened to a car’s speedometer: “It doesn’t make the car go, it just reflects what’s happening”