3-mavzu: Vaqtni o’lchash. Yulduz va Quyosh vaqtlari. Vaqt tenglamasi. Kalendarlar. Umar Xayyom kalendari. Oy harakati va fazalari. Quyosh va Oy tutilishi. Vaqtni o‘lchashning asoslari

Oy kalendarlari deb, yil fasllarining almashinish davri asos qilib
olinganlari esa Quyosh kalendarlari deb yuritiladi.
Oy fazalarining almashinish davri sinodik oy 29,53 sutkaga,
yil fasllarining almashinish davri - tropik yil esa 365,2422 sutkaga teng bo‘lib, ular butun sutkalarda (kunlarda) ifodalana olmasligi kalendarlar tuzishni ancha mushkullashtiradi. Chunki
kalendar oyi ham, yili ham amalda butun sutkalarda ifodalashni
talab etadi. Umar Xayyom kalendari
XI asrda Nishopurda (Xuroson) yashab, matematika, astronomiya sohasida ijod etgan taniqli shoir Umar Xayyom
(1048-1131) 1070 -yilda seljuq sultoni Malikshoh va uning
vaziri Nizomul-Mulk tomonidan saroyga taklif etildi. Uning
iltimosiga ko‘ra shoh, Xayyom va uning shogirdlari uchun 1076
yili Isfaxonda (Eron) rasadxona qurib berdi. M alikshoh vafotiga
(1092 -y.) qadar ishlagan bu rasadxonadagi astronomik kuzatishlar natijasida yuzdan ortiq yorug' yulduzlarning koordinatalarini ham da Oy, Quyosh va planetalarning harakatlarini aks ettirgan jadvallarni o'z ichiga olgan «zij» tuzildi. Bu astronomic risola keyinchalik «Malikshoh ziji» degan nom bilan jahon astronomiya tarixidan o ‘rin oldi.