3-mavzu. Tarmoqli tеxnologiyalar va Internet xizmatlari. Аlgoritmlashtirish va dasturlash asoslari. Аxborot tizimlarning tushunchasi. Elektron xukumat. Reja

 
 
2. Hisoblash jarayonlarni grafik aks ettirish. Hisoblash jarayonlarni turlari.
Algoritmlashtirish jarayonida yoki umuman turli ko‘rinishda qo‘yilayotgan muammolarni 
xal 
qilinayotganda 
matematika 
tushunchalaridan 
foydalaniladi. 
Ular 
qatoriga ifodalarni qo‘shish, ayirish, 
ko‘paytirish va bo‘lish kabilar kiradi.
 
Bu amallarni keltirishimizdan asosiy 
maqsad har qanday vazifani boshlanishi va 
yakuni bo‘lgani kabi amallarni bajarilish 
tartibi mavjud. 
Har doimgidek bo‘lish va ko‘paytirish 
amallari birligi, undan so‘ng esa qo‘shish 
va 
ayirish 
amallarini 
bajarilishini 
barchamiz bilamiz. 
Yuqorida 
keltirilgan 
matematik 
amallar kabi, qo‘yilayotgan muammolarni 
berilishiga qarab, hisoblash jarayonlari tatbiqetiladi. Hisoblash jarayonlari tarkibiy tuzilishi 
quyidagicha: 
Chiziqli, tarmoqlanuvchi hisoblash jarayonlari 
Hozirgi chiziqli va tarmoqlanuvchi hisoblash jarayonlari haqida to‘xtalamiz. 
Chiziqli hisoblash jarayonida barcha amallarni bajarilishi ketma-ket tartibda amalga 
oshiriladi. 
Blok-sxema amallarni bajarilishi ham bloklar ketma-ketligida tashkil qilinadi. Misol uchun 
y=ax
2
+bx+c ifodani algoritmini yozamiz: 
Alg. bosh. 
—
Algoritm boshlandi 
a, x, b, c
—
Berilgan ma’lumotlarni kiritish 
y = ax
2 
+ bx + c 
—
Hisoblash 
y 
—
Natijani chiqarish 

---

tamom
—
Algoritmni tamomlash 1-sxema 
Ko‘rib turganimiz kabi bir operatordan keyin navbatdagi operator bajariladi. 
Bu ketma-ketlikni shu tufayli chiziqli deb yuritiladi. 
Ma’lumki hayotimizda turli shartlar asosida ham algoritmlar tashkil qilinadi. 
Agar algoritm shartlar asosida tashkil qilinsa uni shartli yoki tarmoqlanuvchi hisoblash 
jarayoni deb ataladi. 
Bu holatni oddiy hayotiy misollar yordamida tushuntirish ham mumkin. 
Masalan, Svetofor chiroqlarining yonishi. Agar yashil chiroq yonsa, o‘t, aks holda to‘xta 
yoki yq kabi shartli ifoda berilgan bo‘lsa, uning algoritmi quyidagicha bo‘ladi: 
2-sxema. 
Bunda berilgan ma’lumotlar kiritilgandan keyin X>0 shart tekshirilyapti. Agar X>0 bo‘lsa 
y=kx
2
+bx+t aks holda y=-ka+x ifoda hisoblanyapti. Demak, tarmoqlanuvchi hisoblash jarayonida 
ikkita holat “haqiqat” hamda “yolg‘on” bo‘lar ekan. Bu keltirilgan misolda bir shart ishlayapti. 
Agar algoritmda bir shart ishlatilsa uni oddiy tarmoqlanuvchi 
hisoblash jarayoni deb ataladi. 
Murakkab tarmoqlanuvchi hisoblash jarayonida ikki va 
undan ortiq shartlar ishlatiladi. 
Masalan, shartli ifoda uchun algoritm yozaylik. Unda ikki 
yoki undan ortiq shart ishlatish mumkin.
Algoritmi
Alg.bosh. 
t, y
ha 
y>0 Z = ty + t 
yo‘q
y<0 Z = - 3y + 5 
y 
yo‘q
y = 0
tamom 
3-sxema 







0
<
x
агар
0
>
x
агар
x
ka
t
bx
kx
2









0
=
y
агар
0
<
y
агар
0
>
y
агар
0
5
3
y
t
ty
Z

---

Birinchi sxemada to‘liq holat bo‘lishi mumkin. Unda uch shartning barchasi bajarilmasa algoritm 
tugallanadi. 
Ikkinchi holat ikki shartli bo‘lib, unda ikkita shart bajarilmasa albatta uchinchi holat 
bajarilishi mumkin. Shuning uchun har ikkala holatni misol 
tariqasida keltiryapmiz. 
Yuqorida biz ikki chiziqli va tarmoqlanuvchi hisoblash 
jarayonlari haqida ma’lumotlar berdik. Undan tashqari 
takrorlanuvchi va iteratsion hisoblash jarayonlari ham mavjuddir.
Takrorlanuvchi hisoblash jarayoni deb algoritmning ma’lum 
bir qismini ikki yoki undan ortiq marotaba takrorlanishini 
tushunamiz. 
Misol tariqasida: 
S
b
b
b
b
m
i
i
m


 



1
2
1
. . .
ko‘rinishidagi yig‘indini keltirish mumkin. Bunda har bir 
m ta b larni yig‘indisi hisoblanadi. Keltirgan misoldan tashqari -
y
i
i



1
50
ko‘rinishidagi ko‘paytmani ham keltirish mumkin. Bunday 
keltirilgan ifodalarning blok-sxemasini yozadigan bo‘lsak ular 1-
sxemadagi 
ko‘rinishda 
bo‘ladi. 
S
b
b
b
b
m
i
i
m


 



1
2
1
. . .
ning algoritmi. 

---

Bunda m -kiritilyapti B1 yig‘indisini boshlang‘ich holati uchun S=0 i=0 deb qabul 
qilinyapti. Keyingi 
modifikatsiya 
bloki i=i+1 ya’ni i=0+1 tashkil 
qilinyapti. Undan keyin kiritish 
blokida B1 ni so‘ralib navbatdagi 
S=S+Bi ya’ni S=0+B
i
hisoblanib, 
S=B
i
hosil 
qilinyapti. 
Shartni 
tekshirish bloki itekshirilyapti. Agar shart bajarilmay 
qolsa 
navbatdagi 
ketma-ketlik 
natijasini chiqarish bilan algoritm 
tugaydi. Shart bajarilmasa yana 
bajarilmay 
qolgunga 
qadar 
qaytariladi. Bu oddiy takrorlanuvchi 
hisoblash jarayoni deb ataladi.
4 – sxema. 
Bundan tashqari murakkab 
takrorlanuvchi hisoblash jarayoni 
ham mavjud. Unda ikki yoki undan 
ortik marotaba takrorlanish amalga 
oshiriladi.
Masalan 
-
Z
a
C
t
i
j
j
i








(
)
(
)
3
1
30
1
20
Bu ifodaning algoritmi: 

---

Umumiy hоlatda 
tizim,
deganda bir-biriga chambarchas bоg’langan qismlardan ibоrat butun 
bir оb’ektlar majmuasi tushuniladi. Bunda har bir оb’ekt, kenja tizimlar, umumiy tizim оldidagi 
yagоna maqsad uchun harakat qiladi.
«Tizim»ni aniqlashga quyidagi atamalar kiradi: «оb’ektlar», «alо-qalar», «хususiyatlar».