3-mavzu. Talab, taklif, bozor muvozanati

Savol va topshirikdar:

1. 
   Eutiyoj bilan talabning farki bormi?
   

. Eutiyojning uz vaktida kondirilmasligi kanday ijtimoiy- iqtisodiy okibatlarga olib kelishini aytib bering.

3. 
   Iqtisodiy resurslarga talab va taklifning xususiyatlari kanday?
   
4. 
   Vauima talabning kelib chikishi va okibatlarini tushuntiring.
   
5. 
   Bozordagi muvozanat kanday tavsiflanadi?
   
6. 
   Individual talab va bozor talabining farkini tushuntiring.
   
7. 
   Daromadlarning talab va taklifga ta’siri kanday kechadi?
   
8. 
   Eutiyoj kachon talabga aylanadi?
   
9. 
   Solik ortishi yoki kamayishining taklifga kanday ta’sir etishini shar:ulang.
   
10. 
    Ja^on bozorlarida kaysi resurslarga talab ortmokda?
    
11. 
    Talabning narxga boglikligini tushuntiring.
    
12. 
    Daromadning ortishi past toifadagi tovarlar talabini uzgar- tirishini shar^lab bering.
    

14. 
    Talabning ^arakati va xarakteri ji^atidan kanday turlari bor?
    
15. 
    Taklifning uzgarib turishi kanday omillar ta’sirida sodir bulishini tushuntirib bering.
    
16. 
    Soliklarning ortishi yoki kamayishi taklifga kanday ta’sir utkazadi?
    
17. 
    Kanday resurslarga ja^on bozorida talab ortib borayotganini izo^lang.
    

Mavzuni chukur urganish instrumentariysi
Kiska muddatli muvozanat - tarmokda firmalar soni uzgarmay kolgan sharoitda tovarlar taklifi usib boradigan muvozanat.
Oniy muvozanat - tovarlar taklifi uzgarmay koladigan muvozanat.
Bozor muvozanati mexanizmi - talab va taklif ^ajmi muvozanatda bulgan sharoitda ob’ektiv bozor ba^osi urnatilishiga olib keladigan iste’molchilar va ishlab chikaruvchilar rakobatining mexanizmi; talab va taklifning belgilangan (statik) darajalarida bozor ba^osi shakllanishining mexanizmi.
Normal uzok muddatli muvozanat - tarmokda firmalar soni kupayishi va ishlab chikarishning foydalanilayotgan omillari ^ajmi- ning ortishi evaziga taklifning usishi natijasida karor topadigan muvozanat.
Taklif koidasi - ne’mat ba^osi bilan uning taklifi kattaligi urtasidagi bevosita aloka.
Talab koidasi - ne’mat ba^osi va talab kattaligi urtasidagi teskari aloka.
Talab va taklif koidasi - bozor ba^osini shakllantirish orkali iste’molchilar va ishlab chikaruvchilar manfaati muvozanatlashuvining ob’ektiv va konuniy xususiyatini aks ettiruvchi koida.
Taklif - iqtisodiy sub’ektning bozorga muayyan mikdordagi ne’matlarni ishlab chikarish va muayyan ba^oda yetkazib berish istagi va imkoniyati.
Bozor bauosi - talab va taklif uajmi teng buladigan va iste’molchilar ishlab chikaruvchilar sotishni istagan mikdordagi tovar va xizmatlarni sotib olishi mumkin buladigan narx.
Bozor mexanizmi - talab va taklifning dinamik uzaro ta’siri mexanizmi.
Talab - iqtisodiy sub’ektning muayyan mikdordagi ne’matlarni muayyan bozor badosida sotib olish istagi va imkoniyati. Talab - bu shunchaki edtiyoj emas, balki tulovga kobil, pul bilan ta’minlangan edtiyojdir.
Vadima talab - bozordagi shov-shuvga vadima ta’siri ostida sun’iy paydo buladigan va shiddat bilan ortib boradigan talabdir. Vadima talab odatdagi me’yordagi talabga nisbatan ortik talab disoblanadi. Bunday talab, bir tomondan, adoli orasida mish-mishlar tarkatish va reklama vositasida muayyan tovarga uta yukori bado berish orkali iste’molchi rudiyatiga ta’sir etish yuli bilan, ikkinchi tomondan, tovarlarga bulgan goyat katta kizikish, kimmatchilik va kadatchilik xavfi, pul almashish edtimoli, dar xil shov-shuvlar ta’sirida puldan tezrok kutulish va tovar zaxirasini kupaytirishga intilish okibatida yuzaga keladi. Vadima talabni savdo adli dar xil mish-mishlar tarkatish orkali dam yuzaga keltiradi. Vadima talabning paydo bulishi bozor narxini kutarib yuboradi, tovarlar talashib olinadi, tovar talabi, takchilligi goyat kuchayib ketadi. Vadima talab iqtisodda uchrab turadigan dodisa. Lekin u utkinchi tusga ega bulib, uzok davom eta olmaydi. Vadima talab tartibsizliklarni keltirib chikarishga olib kelishi mumkin.
Daromad effekti - badoning iste’molchi boyligi yoki real daromadining darajasi bilan alokadorligini ifodalovchi effekt.
Urnini bosish effekti - tovarlarning nisbiy badosi bilan iste’molchi talabining dajmi.
Mavzu yuzasidan asosiy xulosalar:

1. 
   Talab xaridorlarning bozordagi tovarlarni muayyan narxda xarid etishga shay bulishlaridir. Talab asosida edtiyoj yotadi, lekin buni bozorda talabga aylanishi uchun xaridorning tovarlarni sotib olishga puli yetarli bulishi kerak. Aks dolda edtiyoj talab dosil etmaydi. Ayrim xaridorning talabi individual talab bulsa, jami xaridor­larning talabi bozor talabi buladi.
   
2. 
   Talabga ta’sir etuvchi omillar uch gurudga ajraladi: a) narxlar. Bu muayyan paytdagi anik bir tovar narxi, urinbosar tovarlar narxi va uzgarishi kutiladigan narxlar. Bular talabni oshirishi yoki kiskartirishi mumkin; b) xaridorning pul daromadi yoki xarid kurbi. Narx uzgarmagan dolda daromad oshsa, talab kupayadi, aksi bulsa talab kamayadi; v) xaridorning kaysi tovarni afzal kurishi, bu uning didiga va xodishiga boglik. Narx va daromadni xaridor uz bilganicha uzgartira olmaydi, lekin ularni nazarda tutgan dolda xaridor uzi afzal kurgan tovarga talab bildiradi.
   
3. 
   Talab konuni - bozor konuni. Unga binoan tovarlarga talab ularning narxiga nisbatan teskari mutanosiblikda buladi. Bu konun- ning nakadar amal kilishini talabning narxiga boglik elastikligi, ya’ni narx uzgarishiga javoban talabning kanday darajada uzgarishi ifoda etadi. Bozorga elastik talab xos buladi, bunda narx uzgarishiga nisbatan talab kuprok uzgaradi.
   
4. 
   Narxdan tashkari talabga xaridor daromadlari ^am ta’sir etadi, birok buni talab konuni ifoda etmaydi. Daromadning talabga ta’siri uning samarasi buladi. Narx uzgarmagan sharoitda talab daromadga nisbatan tugri mutanosiblikda buladi. Talabning daromadga boglik elastikligi ^am borki, bunda talab daromaddan jadalrok uzgaradi.
   
5. 
   Talabni tovarning kadr-kiymati ^am belgilaydi, bu esa tovar nafliligining uning narxiga nisbatan kiyoslanishidir. Naflilik tovarning e^tiyojni kondira olish xususiyati bulib, buni xaridorlar sub’ektiv ba^olaydilar. SHunga kura tovarni afzal kurish paydo bula- diki, bu ^am talabni yuzaga chikaradi. Iqtisodiyotda marginal (cheklan- gan) naflilik konuni amal kiladi, unga binoan bozordagi talab kondi- rilgan sari sunggi kushimcha tovarlar nafliligi pasayib boradi. Naf- lilikning pasayishi talabni kiskartiradi, bozor talabiga javob berish uchun nafliligi yukori tovarlarni ishlab chikarishga utish zarur buladi.
   
6. 
   Talabga taklif peshvoz chikadi. Tovarlar taklifi - bu muayyan narx amal kilganda tovarni sotish uchun bozorga kuyilishidir. Muayyan tovarni ayrim ishlab chikaruvchining taklif etishi bu individual taklifdir. Ana shunday tovarni barcha ishlab chikaruvchilar taklif etishi bozor taklifi ^isoblanadi.
   
7. 
   Bozorda taklif konuni ^am amal kiladi, unga binoan taklif narxga nisbatan tugri mutanosiblikda buladi. Mazkur konunning amal kilishini taklif elastikligi, ya’ni taklifning narxga javoban nakadar uzgarishi bildiradi. Bozorga elastik taklif xos buladi, bu taklifning narxga nisbatan tezrok uzgarishini bildiradi.
   
8. 
   Taklifga sotishga kuyilgan tovarlar narxidan tashkari boshka omillar ^am ta’sir etadi, lekin buni taklif konuni takozo etmaydi. Bular jumlasiga resurslar narxi, ishlab chikarish texnologiyasi, davlat ishlab chikaruvchilardan oladigan solik va ularga beradigan subsidiyalar (yordam puli), narxlarning uzgarish e^timoli, uzga tovarlar narxi, kushimcha resurslar va ishlab chikarish kuvvatlarining bulish yoki bulmasligi kiradi. Mazkur omillar taklifga turli yunalishda va ^ar xil kuch bilan ta’sir etadi va shunga boglik ^olda taklif uzgaradi.
   
9. 
   E^tiyojlarning uz vaktida kondirilmasligi iste’molchilarni stress (tushkunlik)ga soladi. Okibatda salbiy ^odisalar (ugrilik, boskinchilik kabi jinoyatlar) kelib chikishiga sabab buladi.
   

1^Каримов И. А. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараккиёти ва халкимиз
фаровонлигини янада юксалтиришдир. - Т., 2010. - Б. 58-59.

2
Каримов И. А. Мамлакатимизда демократик ислоуотларни янада чукур­лаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т., 2010. - Б. 53.

3^ Каримов И. А. 2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутара- диган йил булади. - Т., 2011. - Б. 6-14.

4^ Кдранг: Социальное развитие СССР. - М., 1988. - С. 145.