3. Mavzu: Suv havzalarida ekoligik tizim. Tabiiy suvlarning tarkibi, sifat ko'rsatkichlari va ifloslanishi. Reja

3.Mavzu: Suv havzalarida ekoligik tizim. Tabiiy suvlarning tarkibi, sifat ko'rsatkichlari va ifloslanishi.

Reja:

1. Tabiiy suvlarni ifloslantiruvchi zarrachalar.

2. Suvning sifatini belgilovchi zarrachalar.

3. Suvning umumiy qattiqligi va ishqoriyligi.

Tayanch iboralar: tabiiy suv, zarracha, suv tarkibidagi zarracha, kolloid, ion – molekulyar

zarrachalar, suv qattiqligi, ishqoriylik.

Adabiyotlar: 1, 2, 3,14
1. Tabiiy suvlarni ifloslantiruvchi zarrachalar.

Tabiiy suvlar tarkibida uchraydigan organik va anorganik moddalardan tashkil topgan har xil

zarrachalar turlicha gidravlik kattalikdadir. Kimyo fanidan ma„lumki biror moddaning mayda

zarrachalari boshqa bir modda ichida tarqalishinidan hosil bo‟lgan sistema dispers sistema deyiladi.

dispers so‟zi lotincha “tarqalmoq” degan ma„noni beradi. Tarqalgan modda dimpers faza ikkinchisi

dispersion muhit deb ataladi.

Tabiiy suvlarni ifloslantiruvchi dispers sistemalar zarrachalarning katta – kichikligiga qarab, uch

guruhga bo‟linadi:

1. Dag‟al dispers zarrachalar, bularing o‟lchami 100 millimikrondan kata bo‟ladi. Dag‟al dispers

zarrachalar muhitning agregat holatiga qarab, bir necha xildir. Suvdagi qum, tuproq kabi qattiq jinslar

aralashmasidan hosil bo‟lgan sistema suspenziya deyiladi. Bunda suv dispersion muhit, qattiq jinslar

dispers faza deyiladi. Bunday sistemalar tindirilgan suvdan og‟ir moddalar tindirgich tagiga cho‟kadi.

Bu dispersion muhit ichidagi dispers fazaning cho‟kish jarayoni sadimentatsiya deyiladi.

Dispers fazaning cho‟kish tezligi dispers muhit zichligiga, qovushqoqligiga, mazkur moddaning

zichligi va radiusiga bog‟liq bo‟ladi. Agar t vaqt ichida zarrachaning bosgan yo‟li S bo‟lsa, unda

cho‟kish tezligi V=S/t bo‟ladi. Bu tezlik bilan muhitning qovushqoqligi va zichligi orasidagi

bog‟lanish

V
S

t


r 2 ( D d )q



 - muhitning qovushqoqligi, D – zarrachaning solishtirma og‟irligi, d – muhitning solishtirma

og‟irligi, q – erkin tushish tezligi. Ifodadan ko‟rinadiki, bir xil dispertsion muhitda turli xil moddaning

cho‟kish tezligi unga dispers faza radiusi kvadratiga, zarracha va muhitning zichliklari ayirmasiga

mutanosib (proportsional) bo‟lib, muhit qovushqoqligiga teskari mutanosib (proportsional) ekan.

Muallaq dag‟al zarrachalar, ya„ni suvda uchraydigan mexanik jinslar qum, tuproq, har xil

organik birikmalardan iborat bo‟lib, bu moddalar suvning loyqaligini oshiradi. Loyqalik barcha

suvlarga xos bo‟lib, qirg‟oq va uzanlarning yuvilishidan hosil bo‟lib, tez-tez o‟zgarib turadi va buni

suvning tiniqligi degan tushuncha bilan ham belgilash mumkin. O‟rta Osiyo daryolarida loyqa ko‟p

bo‟lib har metrida 1000 kg gacha bo‟lishi mumkin.

2. Kolloid dispers zarrachalar suv tarkibidagi kremniy temir, alyuminiy birikmalari va suvga

ko‟kish tus beruvchi gumis moddalardan iborat bo‟lib, ularning o‟lchamlari 100 mmk dan kichik

bo‟ladi.

3. Ion-molekulyar zarrachalarga tuz, ishqor va kislotalarning suvdagi ionlari hamda molekula

harakatidagi mineral birikmalar kiradi.