|
(Stylonichia mytilus).
A - korin tomondan ko`rinishi.
B - yon tomondan ko`rinishi:
- 4 - oldingi va dum sirrilar,
- adoral membranellalar,
- peristom,
- xazm vakuoli,
- makronukleus,
- mikronukleus,
- orqa tuklar,
- qisqaruvchi vakuol.
Kam kipriklilar (Oligotrichia) turkumida kipriklar faqat og’iz yonidagi membranellalardan iborat. Ularning tanasi yengil qonussimon chig’anoq ichida joylashgan. Chig’anoqdan ogizoldi membranellalari chikib turadi. Xamma vakillari dengiz planktoni tarkibiga kiradi.
Doira kipriklilar (‘eritricha) kenja sinfi vakillarining ko`pchiligi utrok koloniya bo`lib yashaydi. Faqat ayrim turlari yakka yashaydi. O’zun poyachasi yordamida o`simliklar va qisqichbaqasimonlarning tanasiga yoki mollyuskalarning chiganogiga yopishib oladi. Ko`pchilik turlarining poyachasi qisqarish xususiyatiga ega. Ayrim vakillarining poyachasi bo’lmaydi. Kipriklar parallel uch kator bo`lib og’iz atrofini o’rab turadi. Ko`pchilik turlari bakteriyalar bilan oziqdanib, suv xavzalarining biologik tozalanishida katta ahamiyatga ega
Bunga misol tarikasida chuchuk suvlarda ko`p uchraydigan suvoykalar (Vorticella) ni kursatish mumkin. Suvoykalar yakka yashaydi, tanasi kungiroksimon gulga o’xshash bo`lib, o’zun qisqaruvchi ipcha yordamida biron substratga yopishib turadi. Suvoyka poyachasini tashlab, dayduvchi (erkin so’zibyuruvchi) stadiyasini xosil qiladi.
Koloniya xosil qiluvchi Zoothamnium arbuscula bitta umumiy poya orqali birlashadigan 8 9 ta shoxchalardan iborat. Xar bir shoxchada unlab mayda individlar va 1 - 2 ta yirik individlar joylashadi. Yirik individlar kipriklar xosil qilib, umumiy poyadan ajralib chikadi va so’zibketadi. Ulardan yangi koloniya rivojlanib chiqadi.
Suruvchi info’zoriyalar (Suctoria) sinfi Suruvchi info’zoriyalar utrok yashovchi unlab yirtkich turlardan iborat. Ular yakka yoki koloniya bo`lib yashaydi. Biron substratga maxsus poyacha orqali yopishib oladi. Bir qancha info’zoriyalar substratga poyachasiz yopishib yashaydi. Suruvchi info’zoriyalarning yetuk davrida \ech qanday kiprikli apparata, ogzi, xalkumi bo’lmaydi. Deyarli hamma turlarida uljasini surish uchun xizmat qiladigan maxsus paypaslagich usimtalarning bo`lishi xarakterlidir (7 - rasm).
- Rasm. So`zuvchi info’zo riyalar.
A - tufelfkalarni sura yotgan S’haero’hrya info’zoriyasi.
B - shoxlangan paypaslagichli Dendrocometes ‘aradoxum:
1. surgichlarga yopishib kolgan kiprikli info’zoriya,
2.- qisqaruvchi vakuola,
Ularning uljasi boshqa info’zoriyalar bo’ladi. Yaqindan so’zibutayotgan hayvonlar (xivchinlilar yoki boshqa info’zoriyalar) yirtkichning paypaslagichiga tegib kesa, ular paypaslagichga yopishib qoladi. SHundan sung boshqa paypaslagichlar ham ulja tomonga egiladi. Ulja tanasidagi suyo`qdik paypaslagichlar nayi orqali yirtkich tanasiga okib o’tadi, uljadan faqat pellikula kobik qoladi.
Voyaga yetgan info’zoriyalarning yadrosi ham ikki xil bo’ladi. Jinsiy ko`payishi qonhyugasiya tipida sodir bo’ladi. Ko`payish davrida info’zoriyalarning kipriklari paydo bo’ladi. Yuqorida kursatilgan belgilar ularning info’zoriyalar tipiga mansub ekanligini isbotlaydi.
Bir hujayralilar filogeniyasi
Hayvonot dunyosi evolyusiyasida bir hujayrali hayvonlar eng avval paydo bo`lgan va tuban to’zilganhayvonlar hisoblanadi. Evolyusiya jarayonida bu hayvonlarning tuzilishi tobora murakkablasha borgan. Xilma - xil yashash muhitiga moslanishi natijasida turlar soni ham orta borgan. Bir hujayralilarning (masalan, info’zoriyalarning) progressiv yul bilan rivojlanishi hozir ham davom etmokda.
Ayrim zoologlarning fikricha sarkodalilar, xususan chig’anoqsiz amyobalar eng Qadimiy hayvonlar hisoblanadi. CHunki bir qancha organoidlar (ogiz, poroshisa, pellikula) ning rivojlanmaganligi, tana shaklining doimiy bulmasligi hamda xarakatlanish organoidining ixtisoslashmagan soxta oyoqlardan iborat ekanligi ularni morfologik jixatdan eng sodda hayvonlar ekanligini kursatadi. Lekin 1941 yilda Pasher dastlabki organizmlar atrof muhitning anorganik moddalari bilan oziqlangan bo`lishi kerak, shuning uchun dastlabki organizmlar o`simliklarga o’xshash autotrof oziqdangan degan fiqoni O’RTAga tashlaydi. Keyinchalik bu fiqoni boshqa bir qancha zoologlar ham kuvvatladi. Ular fikricha ko`pchilik sarkodalilar o’z taraqqiyot sikli davomida xivchinli stadiyalarni o’tadi. Masalan,foraminiferalar va radiolariyalar xivchinli gametalar xosil qiladi. Buni sarkodalilarning Qadimiy ajdodlari tuzilish belgilarining takrorlanishi deb tushuntiriladi. Ayrim aralash oziqlanadigan miksotrof xivchinlilarning avtotrof (fotosintez) oziqdanishdan osonlikcha geterotrof (saprofit) oziqdanishga o’tishini yuqoridagi fiqoning isboti tarakasida kursatiladi. Xivchinlilarning xivchini prokariot organizmlar (bakteriyalar)ning xivchini bilan tenglashtiriladi.
A. I. Oparin o`zining yyerda hayotning paydo bo`lishi xakidagi gipotezasida organik moddalar tirik organizmlar paydo bo`lishidan oldin nobiologik yul bilan sintez bo`lgan deyiladi. Dastlabki organizmlar esa atrof - muhitdagi organik moddalarni diffo`ziya yo`li bilan qabul qilib, oziqdangan bo`lishi kerak. SHunga asosan xivchinlilar va sarkodalilar juda sodda to`zilgan, hozirgacha sakdanib kolmagan eng tuban tuzilishga ega bo`lgan geterotrof eukariot organizmlardan kelib chiqqan deyish to`g`rirok bular edi.
Xivchinlilar bir hujayrali hayvonlarning bundan keyingi evolyusiyasida katta o`rin to`tgan. Info’zoriyalar kipriklarining xivchinlarga o’xshash to`zilganligi ularni xivchinlilardan kelib chiqqanligini kursatadi. Suruvchi info’zoriyalar kiprikli info’zoriyalardan kelib chiqqan bo`lib, keyinchalik o`ziga xos oziqlanish ta’sirida kipriklarini yo`qotgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
