3-mavzu. Sotsiolingvistika. Psixolingvistika Reja

2. Sotsiolingvistikaning manbalari
Tilning ijtimoiy turli-tumanligi haqidagi dastlabki fikrlar 17-asrning boshlarida vujudga kelgan edi. jumladan, Ispaniya Salaman universiteti professori Gonsalo de Korreas tilning ijtimoiy turli-tumanligi xususida shunday yozgan: “Tilda viloyatlardagi dialektlardan tashqari, mazkur viloyatlarda yashovchilarning yoshi, mavqyeyi, mol-mulki bilan bog‘liq ayrim shakllar ham mavjud bo‘ladi. Bular: qishloq aholisi, avom xalq, shaharliklar, zodagonlar, saroy ahli, tarixchi olimlar, din arbobalri, qariyalar, erkaklar, ayollar va bolalarning tillaridir”.
“Sotsiolingvistika” termini fanga birinchi marta 1952-yilda amerikalik sotsiolog G.Karri (Garrie 1952) tomonidan kiritildi. J.A.Fishmanning “Til jamiyatidagi ma'ruzalar” (“Reading in the Society of Language”) nomli to‘plamiga kirgan 50-yillarning lingvistlari, sotsiologlari, madaniyat antropologlari, dialektologlari va kommunikatsiya (muloqot) sohasi turli mutaxassislarning maqolalarida sotsiolingvistikaga oid muammolar ko‘rib chiqildi. Kitobning “So‘zboshi”sida J.A.Fishman “Til sotsiologiyasi” va “Sotsiolingvistika” terminlarining sinonim sifatida qo‘llanishiga e'tibor qaratdi.
Ayrim sotsiolingvistlarning fikricha, sotsiolingvistikaning ildizlarini Amerika tilshunosligidan emas, balki yevropa, xususan. Rus tilshunosligidan izlash kerak.
Sotsiolingvistikaning shakllanishida I.A.Boduen de Kurtenening til hodisalarining ijtimoiy shartlanganligi, shuningdek, tilning qo‘llanishi va rivojlanishiga ekstralingvistik ijtimoiy omillar ta'siri borasidagi tadqiqotlari katta rol o‘ynagan. 1974-yilda “Russkiy yazыk zarubejom” jurnalida e'lon qilingan maqolada N.G.Mixaylovskaya I.A.Boduen de Kurteneni “rus va sovet tilshunosligidagi sotsio-etnolingvistik tadqiqotlarining asoschisi” tarzida atagan. I.A.Boduen de Kurtene bu haqda: “Til faqat kishilar jamiyatida mavjud ekan, u holda, uning ruhiy tomonidan tashqari, ijtimoiy tomoniga ham har doim e'tibor qaratishimiz kerak” degandi.
20-asrning birinchi yarmida Fransiya, Rossiya, Chexiya tilshunoslik maktablarida tillarning ijtimoiy tabiatiga katta ahamiyat berilgan. Rus tilshunoslari I.A.Boduen de Kurtete, Yu.D.Polivanov, I.P.Yakubinskiy, V.M.Jirmunskiy, B.A.Larin, A.M.Selishev, G.O.Vinokur, fransuz tilshunoslari F.Bruno, A.Meye, P.Lafarg, M.Koen, shved tilshunoslari Sh.Balli, A.Seshe, belgiyalik tilshunos J.Vandries, chex tilshunoslari B.Gavranek, A.Matezuslarning g‘oyalari sotsiolingvistikaning fan sifatida shakllanishiga turtki bo‘ldi. Binobarin, A.Meyening til – jamiyat hayoti bilan bevosita aloqada bo‘lgan ijtimoiy hodisa bo‘lgani uchun uning rivojlanishida differensiatsiya va unifikatsiya jarayonlari mavjudligi; Sh.Ballining tilning barcha vositalari muloqot doirasiga ko‘ra taqsimlanishi, bunday taqsimlanishda ijtimoiy o‘zaro bog‘liqlikning salmoqli o‘rin tutishi; rus va chex tilshunoslarining yagona milliy til egalarining ijtimoiy mavqyeyiga bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy differensiatsiya; Yu.D.Polivanovning jamiyatning tilga ta'siri to‘g‘ridan to‘g‘ri bo‘lmasligi, jamiyatdagi o‘zgarishlarning til evolyutsiyasini tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi mumkinligi haqidagi, shuningdek, dialektologiya bilan birga, ijtimoiy dialektologiyaning ham mumkinligini asoslash; B.A.Larin, V.M.Jirmunskiy, D.S.Lixachyovlarning milliy til ichki tizimini tushunishda jargonlar, argolar va tilning boshqa kodlashmagan sohalarini o‘rganishning muhimligi to‘g‘risidagi g‘oyalari shular jumlasidandir.
20-asrning birinchi yarmidagi sotsiolingvistika diaxron jihatdan talqin qilingan bo‘lsa, ya'ni unda til evolyusiyasi bilan jamiyat rivojlanishining bog‘liqligiga e'tibor qaratilgan bo‘lsa, 20-asrning ikkinchi yarmidagi sotsiolingvistik tadqiqotlar sinxron xarakterga ega bo‘lib, ularda til strukturasi unsurlari bilan jamiyat strukturasi unsurlari orasidagi bog‘liqlik tahlil qilindi.