Тупроқ қаттиқ фазасининг кимёвий таркиби (А.П.Виноградов, 1950) Turli tuproq tiplari tarkibidagi gumus miqdori (A.V.Peterburgskiy,1975) | | | | | | - qatlamdagi gumus zahirasi, t/ga
| | - Chimli podzol
- Sur tusli podzollashgan
- o'rmon tuproqlari
- Qora tuproqlar
- Kashtan tuproqlar
- Bo’z tuproqlar
- Qizil tuproqlar
| | | - 80-120
- 150-300
- 300-800
- 200-250
- 50
- 150-300
| Tuproqlarning haydalma qatlamidagi yalpi azot, fosfor va kaliy miqdori (A.V.Peterburgskiy,1975). | | | | | | | | | | | | | | - Chimli pod-
- zol tuproq
- Qora tuproq
- Bo'z tuproq
| - 0,02-0,05
- 0,2-0,5
- 0,05-0,15
| | - 0,03-0,06
- 0,1-0,3
- 0,08-0,2
| | | | Tuproqlarni harakatchan fosfor va almashinuvchan kaliy bilan ta'minlanganligiga ko'ra guruhlash (J. S. Sattorov va b. 1993) | | | - Xaritada belgilanadigan rangi / belgisi
| | | - Xaritada belgilanadigan
- rangi / belgisi
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 3. Тупрок хавосининг ўсимлик учун аҳамияти - 3. Тупрок хавосининг ўсимлик учун аҳамияти
- Тупрок хавоси таркибида карбонад ангидрид (СО2) кўп ва кислород (О2) кам бўлиши билан фарқ килади. Тупрок хавосида 0,3 да 1 % баъзан 2-3 % ва ундан ҳам кўпрок карбонад ангидрид бўлиши мумкин, атмосфера хавосида эса бу газ 0,03 % бўлади.
- Тупрок хавосининг СО2 билан бойиши, асосан тупрокдаги органик моддаларнинг микроорганизимлар томонидан парчаланиши ва ўсимликларнинг илдизи орқали нафас олиш хисобига содир бўлади. Тупрокда ҳосил бўладиган СО2 бир кисми атмосферага ажралиб чикади, бир кисми эса тупрок намида эриб, карбонад кислота Н2СО3 ҳосил килади, бу кислота Н+ ва НСО3 - ионларга диссоциаланиб, тупрок эритмасини кисман нордонлаштиради. Бунинг натижасида тупрокдаги минерал моддаларнинг эриши тезланиб, улар ўсимлик томонидан ососан ўзлаштириладиган холатига утади. (фосфат, кальций, карбонад ва бошқаларни эриши). Тупрок хавоси ортиқча намикқанда ва аэрация шароити ёмонлашганда тупрок хавоси таркибидаги СО2 кўпайиб (2-3 % гача) кислород миқдори камайиб кетади, буэса ўсимликларнинг ривожланишига ва микроорганизмлар фаолиятига салбий таъсир этади.
- Тупрок хавосидаги килород миқдори 8-12 % дан камайиб кетганда ўсимликларнинг ривожланиши ёмонлашади, кислород миқдори 5 % дан ҳам камайиб кетадиган бўлса ўсимликлар нобуд бўлади ва анаэроб шароит устунлик килади, минерал моддаларнинг кайта тикланиши бошланади.
Тупрок эритмаси тупрокнинг энг ҳаракатчан ва фаол кисми хисобланади. Ўсимликлар озиқ моддаларни бевосита ана шу тупрок эритмасидан ўзлаштиради. - Тупрок эритмаси тупрокнинг энг ҳаракатчан ва фаол кисми хисобланади. Ўсимликлар озиқ моддаларни бевосита ана шу тупрок эритмасидан ўзлаштиради.
- Тупрок эритмаси таркибида минерал ва органик моддалар, органо-минерал бирикмалар, шунингдек эриган холатдаги газлар (СО2, NН3, О2 ва бошқалар) бўлади.
- Ўсимлик озиқланиши учун тупрок эритмасида ионларининг бўлиши ва тупрок эритмасини доимий равишда улар билан тўйинтириб туриш катта аҳамиятга эга.
- Шурланган ерларда тупрок эритмасида Na+, K+, CI-, HCO2- SO42- ва бошқа ионлар миқдори кўп бўлиши мумкин, колган тупрокларда ионларнинг умумий миқдори унча кўп бўлмайди. Тупрок эритмасига тузларнинг утиб туриши нураш жараёнларининг бориши ва минералларнинг емирилишига тупрокдаги моддаларнинг парчаланишига ерга органик ва минерал ўғитлар солинишига боғлиқ. Тупрокда сувда эрувчан тузлар миқдори ортиб кетса (0,2 % дан юқори бўлса ки 1 кг тупрок хисобига 2 г дан ортиб кетса ) у ўсимликка салбий таъсир этади, 0,3-0,5 % дан кўп бўлса ўсимлик нобуд бўлади.
- 4. Тупроқ қаттиқ қисми
- Тупрокнинг қаттиқ фазаси минерал ва органик кисмлардан иборат қаттиқ фазан инг деярли ярми (49 фоиз) кислород, (33 фоиз) кремний, 10 фоизидан кўпроги алюминий ва темир хоссасига ва фақат, 4 фоизи бошқа элементлар хиссасига тугри келади.
- Тупрок қаттиқ фазасининг минерал кисми унинг 90-99 %ини ташкил этади. Тупрокдаги органик моддалар миқдори 1-3 % дан (чимли - подзол ва буз тупрокларида) 8-10 % гача боради ва ундан кўпрокка узгариб туради.
- Тупрокдаги органик моддалар (85-90%) гумус моддалардан, яъни узига хос табиатли, таркибида азот сакловчи юқори молекуляр бирикмалардан иборат бўлган гумин ва фульфокислоталар, Гумин кислота таркибида С-52-62%, Н- 31-39% О--2,8-6,6% азот 3,3-5,1% фульво кислота (крен ва апакрен кислоталар)да С-45-48%, Н-5-6% О-43-48,5 % ва азот 1,5-3 % ни ташкил этади. Бир оз кисми ўсимлик, микроб ва чорва молларининг гумин ҳосил килмайдиган колдикларидан таркиб топган.
Турли хил тупрокларда ҳайдалма қатламидаги гумус, умумий азот, фосфор ва калий миқдори. - Турли хил тупрокларда ҳайдалма қатламидаги гумус, умумий азот, фосфор ва калий миқдори.
- Буз тупрокларда гумус миқдори: Оч тусли буз тупрок -1-1,5 %, оддий –3-4,5%, тук тусли –4-5%. Тупрокдаги умумий азот бевосита гумусга, фосфор миқдорига боғлиқ органик моддаларга бой бўлса, калий миқдорининг асосий тупрок минерал қисмининг механик ва минералогик таркиби билан аникланади.
- Тупрокларда N, Р ва К умумий захираси кўп, лекин озиқ моддаларни асосий кисми ўсимликларнинг бевосита ўзлаштирилиши мумкин бўлмаган бирикма холатида бўлади. Масалан: азот асосан гумусли моддалар, фосфор кийин эрувчан тузлар, калий эса эримайдиган алюмосиликатли минерал холатида бўлади.
- 5. Тупроқнинг сингдириш қобилияти
4 Тупроқда кечадиган сингдириш жараёнлари ўз табиати билан ниҳоятда мураккаб бўлиб, жумладан турли моддаларнинг заррачалар юзасида ютилиб, ушланиб қолиниши ёки уларнинг бевосита сингдирилмаслиги каби ҳар-хил ҳодисалар йиғиндисини ўз ичига олади. Тупроқнинг сингдириш қобилияти турли кимёвий, физикавий, физик-кимёвий ва биологик жараёнлар таъсирида рўй беради. - 4 Тупроқда кечадиган сингдириш жараёнлари ўз табиати билан ниҳоятда мураккаб бўлиб, жумладан турли моддаларнинг заррачалар юзасида ютилиб, ушланиб қолиниши ёки уларнинг бевосита сингдирилмаслиги каби ҳар-хил ҳодисалар йиғиндисини ўз ичига олади. Тупроқнинг сингдириш қобилияти турли кимёвий, физикавий, физик-кимёвий ва биологик жараёнлар таъсирида рўй беради.
- Механик сингдириш қобилияти. Атмосфера ёғинлари ва суғориш сувларидаги майда лойқа - заррачаларининг тупроқ қатламларида тўлиқ ёки қисман ушланиб қолинишига механик сингдириш дейилади.
- Ўрта Осиёнинг қатор дарёларнинг лойқа сувлари билан (масалан, Амударё сувида лойқа кўп бўлади) ерни суғорганда тупроқда механик сингдирилиш натижасида лойқа билан бирга кўплаб озуқавий моддалар тўпланади ва тупроқ унумдорлиги ҳам ошиб боради.
Do'stlaringiz bilan baham: |