3-mavzu: rivojlanish falsafasi

Sabab va oqibat. Falsafiy tamoyillar ichida determinizm tamoyili muhim qonuniyatni ifodalashi haqida yuqorida qayd etildi. (determinizm lotincha-belgilamoq). Determinizm - sababiyat qonuniy xarakterga ega ekanligi, barcha hodisalarning umumiy, qonuniyatli aloqadorligi, sababiy o‘zaro bog‘langanligi haqidagi ta’limot. Indeterminizm sababiy bog‘lanishlarning qonuniy xarakterga ega ekanligini inkor qiladigan nuqtai nazar. Izchil determinizm sababiyatning ob’ektiv ekanligini tan oladi.Sababiyat tushunchasi sabab va oqibat bog‘lanishini ifodalaydi. Hozirgi zamon fanlari borliqning mohiyatini o‘rganib, hodisalarning sababiy bog‘langanligini asoslamoqda. Olamning paydo bo‘lishi, hodisalarning rivojlanishi va bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tishining ob’ektiv sabablari borligini isbotlamoqda. Sababsiz hodisa bo‘lmaydi, har bir o‘zgarishning o‘z sababi bor.

Sabab nima? Sabab deb biror natijani yuzaga keltiradigan hodisaga aytiladi. Sabab ta’sirida oqibat kelib chiqadi. Oqibat sabab ta’sirida yuzaga kelgan natijadir. Bir hodisa ikkinchisini yuzaga chiqaradi, tug‘diradi. Masalan: o‘zbek xalqining uzoq davrlardan buyon Vatan ozodligi uchun olib borgan goh oshkora, goh yashirin kurashlari sababli mustaqillik qo‘lga kiritildi - oqibat.Hukumatning to‘g‘ri siyosati-sabab, oqibat sifatida fuqarolarning bahamjihatligi ta’minlanmoqda. Sababni bahonadan farq qilish kerak. Bahona natijani keltirib chiqaruvchi sabab emas. Bahona sababning yuzaga chiqishi, namoyon bo‘lishida ishtirok etuvchi tasodifiy hodisa. Masalan, Shekspirning «Otello» fojeasidagi Dezdemona o‘ldirilishining sababi boshqa, bahonasi boshqa. Bahona ro‘molcha voqeasi. Sabab - amal, martaba uchun olib borilgan kurashdir.Sabab va oqibat uzviy bog‘langan. Sabab oqibatni keltirib chiqaradi, oqibat sababsiz sodir bo‘lmaydi.Sabab va oqibat bog‘lanishining muhim metodologik ahamiyati bor. Meditsinada kasallik sababini aniqlash, kasalni davolashga, sog‘ayish /oqibat/ga olib keladi. Jamiyatda ishlab chiqaruvchi kuchlarning o‘sishi - sabab, hayot farovonligiga erishish - oqibat, oiladagi urush-janjal - sabab, ro‘zg‘ordan baraka ketishi - oqibat.