3-mavzu. Mehnat bozorida mehnat resurslariga bo‘lgan talab va taklif reja

hisoblash tajribasi

O‘zbekistonda aholini ish bilan ta’minlashga va tartibga solishga nisbatan nazariy-uslubiy qarashlami umumlashtiradigan bo‘lsak, ular, asosan, keynscha qarashlardaniborat.Ungako‘ra,bundan23yil oldinqabulqilinganMehnatkodeksi orqali mehnat munosabatlarining deyarli barcha yo‘nalish va elementlari tartibga solinadi. Hozirgacha deyarli o‘zgarmasdan amal qilayotgan bu qonun hujjati, umuman olganda, mamlakatdagi ish bilan bandlik sohasidagi davlat siyosatida markaziy o‘rinni egallaydi.

Bundanboshqayanabirhujjat«Aholiniishbilanta’minlashto‘g‘risida»giO‘zbekiston Respublikasi Qonuni bo‘lib, mazmunan ular (Mehnat kodeksi va mazkur qonun) bir-birini istisno etmaydi, aksincha, toidiradi va birxillashtiradi.
O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga ko‘ra, mehnatga oid munosabatlar subyekti - belgilangan yoshga yetgan hamda ish beruvchi bilan mehnatshartnomasituzganshaxslarhisoblanadi.Mehnatkodeksining77-moddasiga binoan, mamlakatda ishga qabul qilishga 16 yoshdan yo‘l qo‘yilishi, 15 yoshga to‘lgan shaxslar esa ota-onasidan birining yoki ular o‘rnini bosuvchi shaxsning yozma ravishda roziligi bilan ishga qabul qilinishi mumkin.
O‘zbekistonda, xalqarotasnifgamuvofiq, aholi mehnatgalayoqatli bo’lmaganlar (pensionerlar, nogironlar, 16 yoshgacha bolalar) hamda mehnatga layoqatli bo‘lganlarga bo‘linadi.
Yollanibishlashgalayoqatlibo‘lganlarishbilanbandlarvaiqtisodiy nofaolaholitoifalariga bolinadi.
O‘zbekistonRespublikasiMehnat kodeksigamuvofiqishbilanbandlik deganda, fuqarolaming qonunhujjatlarigazid kelmaydigan, o‘z shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan bogiiq bo‘lgan, ularga ish haqi (mehnat daromadi) keltiradigan faoliyati tushuniladi.
Mamlakatdaquyidagitoifalardagiaholiishbilanbandaholitoifasiga kiritiladi:

• 
  yollanib ishlayotgan va ishni haq olish evaziga to‘liqsiz ish vaqtida yoki uy sharoitida bajarayotganlar, haq to‘lanadigan boshqa ishga, jumladan, vaqtinchalik ishga ega bo‘lganlar;
  
• 
  betobligi sababli, ta’tilda bo‘lgan, kasbga tayyorlashda, qayta tayyorlashda, malaka oshirishda bo‘lganlar;
  
• 
  haq to‘lanadigan lavozimga saylangan yoki tayinlanganlar;
  
• 
  o‘zini ish bilan mustaqil ta’minlayotganlar;
  
• 
  tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotganlar;
  
• 
  hunarmandlar, oilaviy korxonalar ishtirokchilari, dehqon xo ‘jaliklari, ishlab chiqarish kooperativlari a’zolari va fermerlar;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida, Ichki ishlar vazirligida, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, Milliy xavfsizlik xizmati qo‘shinlarida xizmat o‘tayotganlar;
  
• 
  o‘z faoliyatini nodavlat notijorat tashkilotlarda amalga oshirayotganlar, shu jumladan, diniy tashkilotlarda ishlayotgan fuqarolar.
  

Xalqaro tasnifga ko‘ra, O‘zbekistonda ishchi kuchi iqtisodiy faol va nofaol aholi guruhlariga ajratilib hisoblanadi. Bunday taqsimlash xalqaro qiyoslashni bemalollashtirish bilan birga, ishchi kuchini mamlakat va hududlar miqyosida jahon andazalari asosida boshqarish imkonini beradi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 22-dekabrdagi 1011-sonli qaroriga ko‘ra, mehnat resurslari, ish bilan bandlik va aholini ishga joylashtirish balansini ishlab chiqish hamda ishgajoylashtirishga muhtoj, mehnat bilan band bo ‘Imagan aholini hisoblash metodikasi tasdiqlangan.
Mazkur metodika ishgajoylashtirishga muhtoj, ish bilan band bo‘lmagan aholi sonini respublika va hududlar bo‘yicha hisoblab chiqish, aholi bandligi bo‘yicha o‘rganishvamehnatresurslari,bandlikvaaholiniishgajoylashtirishbalansiniishlab chiqish tartibini belgilab beradi. U xalqaro standartlarga muvofiq shakllanadigan statistik metodologiya hisoblanib, mehnat resurslari, ish bilan bandlik va aholini ishga joylashtirish balansini shakllantirish va hisoblab chiqish, hamda har bir navbatdagi kalendar yilga band aholi sonini baholash uchun qo‘llaniladi.
Unda qo‘llanilgan quyidagi asosiy tushunchalarmazmunini bilish mutaxassislar va talabalar uchun juda muhim:

• 
  ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholi (ishsizlar);
  
• 
  rasmiy ravishda ro‘yxatga olingan ishsizlar;
  
• 
  mehnat bilan band bo‘lgan fuqarolar.
  

Metodikaiqtisodiyfaolaholivaiqtisodiyfaolbo‘lmaganaholini turkumlaydi.
Unga binoan:

• 
  iqtisodiy faol aholi - mehnat bilan band bo‘lgan fuqarolar va ishsizlar;
  
• 
  iqtisodiy faol bo‘lmagan aholi - mehnat bilan band deb hisoblanmaydigan shaxslar, jumladan:
  

a) ishlab chiqarishdan ajralgan holda talim olayotgan o‘quvchilar va talabalar;
b) uy bekalari va bolalarni parvarish qilish bilan band bo‘lgan ishlamayotgan ayollar;
d)ixtiyoriyravishda mehnatbilanbandbo’lmagan shaxslar;

• 
  mehnat resurslari - mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi hamda mehnatga layoqatli yoshdan kichik va katta yoshdagi mehnat bilan band bo‘lgan shaxslar;
  
• 
  mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi - ishlamayotgan birinchi va ikkinchi guruh nogironlaridan va yoshiga ko‘ra imtiyozli shartlarda pensiya oluvchi shaxslardan tashqari, mehnatga layoqatli yoshdagi shaxslar (16 yoshdan 60 yoshgacha bo’lgan erkaklar va 16 yoshdan 55 yoshgacha bo’lgan xotin-qizlar);
  
• 
  mehnat resurslari balansi - mehnat resurslari soni va tarkibi mavjudligini hamda ularni mehnat bilan band bo’lgan fuqarolar, ishsizlar va iqtisodiy faol bo’lmagan aholi bo‘yicha taqsimlanishini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar tizimi.
  

Yana ham aniqlashtiradigan bolsak, ishchi kuchi taklifini shakllantirishda quyidagilar muhim:
1) yollanma xodimlar - bular korxona rahbariyati bilan mehnat faoliyati shartlari to‘g‘risida tuzilgan yozma kontrakt (shartnoma) yoki og‘zaki bitim bo‘yicha ishlaydigan shaxslar bolib, ular ana shu faoliyat uchun yollanish vaqtida kelishib olingan ish haqini oladilar;
2) yakka tartibda ishlaydiganlar - mustaqil ravishda faoliyat olib boradigan, o'zlariga daromad keltirayotgan ish bilan shug‘ullanadigan, faqat qisqa muddatga yollanma xodimlardan foydalanadigan yoki foydalanmaydigan shaxslar;
3) ishberuvchilar-o‘zininghissadorlikjamiyati,xo‘jalikshirkativa shukabilarni boshqaradigan yoki buning uchun davlat tomonidan vakil qilingan shaxslar. Ish beruvchi o‘z funksiyalarini yollanma boshqaruvchiga toiiq yoki qisman topshirib qo‘yishi, korxonaning muvafiaqiyatli ishlashi uchun javobgarlikni o‘z zimmasida qoldirishi mumkin;
4) oilaviy korxonalaming haq tolanmaydigan xodimlari - qarindoshiga tegishli oilaviy korxonada haq olmasdan ishlaydigan xodimlar;
5) ish bilan ta’minlash maqomi bo‘yicha tasniflashga to‘g‘ri kelmaydigan shaxslar - ilgari o'zlariga daromad keltiradigan mehnat faoliyati bilan shug‘ullanmagan kishilar. Ularga ish bilan ta’minlashning biron-bir maqomiga mos kelmaydigan shaxslar ham kiritiladi.
O‘zbekistonda iqtisodiy faol va iqtisodiy faol bo‘lmagan aholi yuqoridaeslatilgan metodikaga muvofiq hisoblanadi.
Ishgajoylashtirishga muhtoj, ish bilan bandbo‘lmagan shaxslar (ishsizlar) soni mehnatresurslarisonidanmehnatbilanbandlarsoninivaiqtisodiyfaolbo’lmaganlar sonini chiqarib tashlagan holda, quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

U=LR-E- EIP

bu yerda: U -ishgajoylashtirishga muhtoj, mehnatbilan band bo‘lmagan shaxslar (ishsizlar); LR-mehnatresurslari; E-mehnatbilanbandbo’lganfuqarolar; EIP- iqtisodiy faol bo’lmagan aholi.
Mehnat resurslari soni mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soni va mehnatga layoqatli yoshdan kichik va katta yoshdagi ishlovchilar soni yig‘indisi sifatida quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

LR=WAPM-WTP

buyerda: LR-mehnatresurslari;WAPM-mehnatgalayoqatliyoshdagi mehnatga layoqatliaholi; WTP -ishlayotgan o‘smirlar va pensionerlar.
WAPM soni mehnatga layoqatli yoshdagi aholi (16 yoshdan 60 yoshgacha bo’lganerkaklar va 16 yoshdan 55 yoshgacha bo‘lgan xotin-qizlar) sonidan mehnatga layoqatli yoshdagi I va II-guruh nogironlari, shuningdek, imtiyozli shartlarda pensiya olayotgan mehnatga layoqatli yoshdagi shaxslar sonini chiqarib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi:

WAPM=Mp(16-59)+Wp(16-54)-Ip- PP,

bu yerda: Mp(16-59)-16 yoshdan60 yoshgacha bo‘lganerkaklar;Wp(16-54)- 16yoshdan55yoshgachabo‘lganxotin-qizlar;Ip-mehnatgalayoqatliyoshdagi I va II-guruh nogironlari; PP -imtiyozli shartlarda pensiya olayotgan mehnatga layoqatli yoshdagi pensionerlar.
Mehnatbilanbandlarsoniquyidagiformulabo‘yichahisoblab chiqiladi:

E=EOs+EIs+ LM,

buyerda:EOs-iqtisodiyotningrasmiysektoridamehnatbilanbandlar; EIs - iqtisodiyotning norasmiy sektorida mehnat bilan bandlar; LM - migrant mehnatkashlar -chet ellarda mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet ellardagi O‘zbekistonRespublikasi vakolatxonalarida ishlovchilardan tashqari.
Iqtisodiyotning rasmiy sektorida mehnat bilan band bo‘lganlar soni davlat statistika hisoboti, davlat ijtimoiy sug‘urta badali to‘lovchilarning davlat soliqhisobi hamda O‘zbekiston Respublikasi Bandlikva mehnatmunosabatlari vazirligi ma’lumotlari bo‘yicha aniqlanadi.
Iqtisodiyotning rasmiy sektorida mehnat bilan band bo‘lganlar jumlasiga quyidagilar kiradi:
- davlat ijtimoiy sug‘urta badali to’lovi bo‘yicha korxona, muassasa va tashkilotlaming soliq hisobotlarida qayd etilgan shaxslar;
- harbiy xizmatchilar, ichki ishlar organlari xodimlari hamda qonunchilikka muvofiq davlat ijtimoiy sug‘urta badali to’lovidan ozod etilgan tashkilotlar xodimlari;
- yakka tartibdagi tadbirkorlar, dehqon xo ‘jaligi a’zolari, qoramol o‘stirish bilan band bo‘lgan va shaxsiy yordamchi xo ‘jaliklarda ishlab chiqarilgan chorvachilik mahsulotlarini sotish bilan band bo‘lganlar hamda davlat ijtimoiy sug‘urta badali toMovini majburiy yoki ixtiyoriy ravishda amalga oshirayotgan shaxsiy yordamchi xo‘jaliklarda boshqa turdagi qishloq xo ‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish bilan band bo‘lganlar.
Iqtisodiyotning norasmiy sektorida mehnat bilan band bo‘lganlar jumlasiga soliq organlarida hisobda turmagan quyidagishaxslar kiradi:
- davlat ijtimoiy sug‘urta badalini to‘lamasdan, aslida dehqon xo‘jaliklarida mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan dehqon xo ‘jaliklari a’zolari;
- uyda pulli xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha mehnat munosabatlarini rasmiy- lashtirmagan tadbirkorlarda (enagalar, uy xizmatchilari, uy oshpazlari, avtomobil haydovchilari, qorovullar va boshqalar) yollanib ishlash bilan mustaqil band bo’lgan shaxslar;
- tadbirkorlarga yollanib ishlovchi shaxslar, shu jumladan, ularning oila a’zolari hamda davlat ijtimoiy sug‘urta badali to‘lovisiz va mehnat munosabatlari rasmiylashtirilmagan jismoniy shaxslar (quruvchilar, yuk tashuvchilar, farroshlar, ishchilar va boshqalar).
Iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan bandlik mezonlariga quyidagilar kiradi:
- haftasiga kamida ikki soat iqtisodiyotning norasmiy sektorida haq tolanadiganharqandayish faoliyatituribilan bandlik;
- ish bilan bandlik muntazamligi - iqtisodiyotning norasmiy sektoridagi ish bilan bandlikdan tushgan har haftalik daromadning mavjudligi;
- 10 sotix yer maydonida shaxsiy yordamchi xo‘jaligini yuritish uchun foydalaniladigan uy xo ‘jaligi boshqaruvidagi yer maydonining mavjudligi.
Iqtisodiyotning norasmiy sektorida mehnat bilan band bo‘lganlar soni biryilda to‘rt marotaba mehnat organlari tomonidan o‘tkaziladigan bandlik masalalari bo‘yicha tanlab o‘rganishlar (keyingi o‘rinlarda o‘rganish deb ataladi) asosida aniqlanadi.
O‘rganishma’lumotlariasosidaiqtisodiyotningnorasmiysektorida mehnatbilanbandaholisoninianiqlash uchun:
a) iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning tegishli turlari bilan shug‘ullanuvchi shaxslar sonining mehnatga layoqatli yoshdagi so‘rab chiqilganlarning umumiy sonidagi salmog‘i quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

RDIi=NIi: NI x 100,

buyerda: RDIi -iqtisodiyotning norasmiy sektoridafaoliyatning tegishli turi bilan shug‘ullanuvchi so‘rab chiqilganlar salmog‘i; NIi - iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning tegishli turi bilan shug‘ullanuvchi so‘rab chiqilganlar soni;NI -mehnatga layoqatli yoshdagiso‘ralganlar soni,hammasi;
b) olingan salmoq ko'rsatkichi bo‘yicha iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning tegishli turi bilan shug‘ullanuvchi aholi sonining hisobi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

EIsi=WAP x RDIi: 100,

bu yerda: EIsi -iqtisodiyotning norasmiy sektorida iqtisodiy faoliyatning tegishli turi bilan shug‘ullanuvchilar soni; WAP -mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi soni.
c)iqtisodiyotning norasmiy sektorida mehnatbilan bandlarning umumiy sonini aniqlash uchun iqtisodiy faoliyatning har bir turi bo‘yicha iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan bandlar soni to‘g‘risidagi ma’lumotlarjamlanadi:
EIs=∑liEIsi, 1,
bu yerda: EIs -iqtisodiyotning norasmiy sektorida mehnat bilan bandlar soni, hammasi.
Mehnat resurslarini hisoblab chiqishda mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun chet elga ketgan shaxslar soni alohida hisobga olinadi. Ulaming soni alohida tizim bo‘yicha, quyidagilarni o‘z ichiga oluvchi integratsiyalashgan axborotlar moduli asosida aniqlanadi:

• 
  chet elga ketganlaming soni va maqsadi to‘g‘risida bojxona deklaratsiyasining takomillashtirilgan shakli asosidagi har choraklik statistika hisoboti malumotlari;
  
• 
  aholi hisobini yuritish bo‘yicha ichki ishlar organlari malumotlari;
  
• 
  mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirish uchun fuqarolarga Tashqi mehnat migratsiyasi agentligi tomonidan berilgan ruxsatnomalar malumotlari;
  
• 
  chet eldagi konsullik muassasalaridan olingan malumotlar;
  
• 
  uy xo‘jaliklarini mehnat bilan bandlik masalalari bo‘yicha o‘rganishlar.
  

Iqtisodiy faol aholi soni quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

EP=U+ E,
buyerda:EP-iqtisodiyfaol aholi.

Iqtisodiyfaolbo’lmagan aholiquyidagiformula bo‘yicha aniqlanadi:

EIP=PS+IW+ VUP,

bu yerda: EIP - iqtisodiy faol bo’lmagan aholi; PS -ishlab chiqarishdan ajralgan holda o‘qiyotgan o‘quvchilar va talabalar; IW -bolalarni parvarish qilayotgan ishlamaydigan ayollar; VUP -uy bekalari va mustaqil ravishda ish bilan band bo’lmagan shaxslar, shuningdek, ko‘charva ko‘chmas mulkdan daromad oladigan ishlamaydigan shaxslar.
Axborot manbalari:
PS-statistikaorganlarining malumotlari;
IVV-statistikaorganlarininghisoblanganmalumotlari;
VUP -mehnat organlari tomonidan mehnat bilan bandlik masalalari bo‘yicha o‘rganishlar malumotlari.
Mustaqil ravishda ish qidirayotganlar soni ishga joylashtirishga ehtiyoj sezadigan aholining hisoblangan sonidan hisobot davri oxiridagi holati bo‘yicha tumanvashaharlarBandlikkako‘maklashishmarkazlaridarasmanishsizlarsifatida ro‘yxatdano'tkazilganshaxslarsoninichiqaribtashlashyo’libilanquyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

US=U-UO ,

buyerda: US -ish bilan band bo’lmaganlar,mustaqil ravishdaish qidirayotganlar; U -ishga joylashtirishga muhtojmehnat bilan band bo’lmagan aholi(ishsizlar); UO -ishgajoylashtirishga muhtoj bo’lganlarni aniqlash paytida rasmanro‘yxatdan o‘tkazilgan ishsizlar.
Aholiningishbilanbandliginio‘rganishtanlab olinganuyxo‘jaliklaria’zolaridan so‘rovnoma o‘tkazish yoiibilan amalga oshiriladi.Shu bilan bir qatorda, mehnat bozoridamehnat resurslari taklifini miqdorjihatdan hisoblash tajribasi ko‘pyildan beri o‘zgarmagan holda aynan shu metodika asosida hisoblanmoqda. Mazkur metodikanitakomillashtirishbugungikunningdolzarbtalablaridanbirihisoblanadi.