3-mavzu. Lotin amerikasi mamlakatlari XVII-XIX asrlarda r e j a

To’rtinchi savol bayoni: XIX asrning 50-60 yillarida Lotin Amerikasi. 
Meksika va Braziliya. 
Lotin Amerikasidagi mamlakatlarning metropoliyadan 
ajralib chiqishining progressiv natijasi Shu bo’ldiki, bu mamlakatlar avvalgi 
baqiqlik holidan chiqib, jahon miqyosida xo’jalik, siyosiy va madaniy aloqalar 
sistemasiga qo’shildi, ancha erkinroq kapitalistik taraqqiyot yo’liga kirdi. Biroq 
yarim feodal va yarim qullik usullari bilan eksplatasiya qilishga asoslangan 
pomeshchik yer egaligi xali ham saqlanib kelmoqda edi. Chet davlatlar, ayniqsa 
Angliya va AQSH Lotin Amerikasidagi mamlakatlarning iqtisodiy jihatdan qoloq 
va bir-birlariga dushman bo’lib qolishidan manfaatdor edi. 

---

Mustaqillik uchun olib borilgan urushdan keyin Lotin Amerikasidagi 
mamlakatlar iqtisodiyotiga chet el (asosan ingliz) kapitallari kira boshladi. Chet el 
kapitalistlari bu mamlakatlarning xukumatlariga asoratli shartlar bilan qarz berar 
edilar. Lotin Amerikasi AQSHni juda qiziqtirar edi, AQSH XIX asr o’rtalaridayoq 
o’zining janubdagi qo’shnilariga nisbatan agressiv siyosat olib bordi. 
Metropoliyadan ajralib chiqqandan keyin Meksikada uzluksiz fitna va isyonlar 
bo’lib turdi. 1824 yildan 1857 yilgacha mamlakatda 40 ta prezident 
almashtirilganini aytish kifoyadir. Meksikada 1833 yildan 1855 yilgacha Santa-
Ana diktaturasining klerikal-pomeshchiklar reaksiyasi hukm surdi. 
1845 yilda Amerika kongressi Texasni AQSH sastaviga qo’shib oldi. Shimoliy 
Amerika qo’shinlarining Texasni okkupasiya qilishi Meksika bilan AQSH o’rtasida 
urush (1846-1848) chiqishiga sabab bo’ldi, bu urushda meksikaliklar jasorat va 
matonat ko’rsatganliklariga qaramay, erngildi. Meksika armiyasining Shimoliy 
Amerika bosqinchilari tomonidan tor-mor qilinishi, Shuningdek, Meksika 
teritoriyasining yarmisini AQSHga o’tkazgan 1848 yilgi sulh Shartnomasi Meksika 
xalqini qattiq g’azablantirdi. Butun mamlakat Santa-Ana diktaturasidan va 
klyerikal-pomeShchik yuqori tabaqasining siyosatidan norozi edi. Bu voqeralar 
1855 yilgi burjua inqilobsiga olib keldi. Libyerallar rahbarlik qilgan inqilobiy 
harakat butun mamlakatga yoyildi. Qo’zg’olonchilar poytaxtni ishg’ol qilib, Santa-
Ana hukmatini xaydab yubordi. 
Libyerallar xokimiyat tepasiga kelgach, Pedro qonuni deb atalgan qonun 
chiqardi, bu qonun cherkovning mol-mulkka egalik qilishni ta’qiqladi va uni o’z 
yerlarini xususiy qilishlariga sotishga majbur qildi. 
1857 yilda Meksikaning Yangi konstitusiyasi qabul qilindi. Bu konstitusiya 
umumiy sayo huquqini, so’z, shaxs, majlislar erkinligini e’lon qildi, qulchilikni 
ta’qiqladi. 
1859 yilda reforma o’tkaiSh to’g’risida qonunlar qabul qilindi, bu qonunlar 
cherkov yerlarini davlat mulkiga aylantirishni, monax ordenlarini tarqatib 
yuborishni ko’zda tutgan edi. Bu qonun amalga oshirilishi natijasida yer yirik yer 
egalari – ruhoniy va dunyoviy yer egalari o’rtasida keyingilar foydasiga qaytadan 

---

taqsimlandi. Mehnatkash aholiga yer berilmadi. Ruhoniylar Yangi konstitusiyaga 
qarshi qattiq kurash olib bordi. Ular konstitusiyaga qasamyod qilgan yoki cherkov 
mulkidan olgan xamma kishilarni dindan qaytgan deb e’lon qildi. Pasxa vaqtida 
xatto respublika prezidenti va hukumat a’zolari xam soborga kiritilmadi. Rim 
papasi Meksika xalqiga maktub bilan murojaat qilib, unda Yangi konstitusiyaga 
la’nat o’qidi va dinorlarning konstitusiyasida qasamyod qilishni ta’qiqladi. 
Meksikada uch yillik qonli fuqarolar urushi boshlandi, bu urush ayni vaqtda 
Yevropa davlatlari bilan Qo’shma Shtatlar o’rtasidagi kurashni aks ettirdi. 
Konsyervatorlar Yevropa davlatlari bilan yaqindan bog’langan edi, liberallar 
AQSHdan birmuncha yordam olar edi. Fuqarolar urushi vaqtida liberallardan 
advokat Benito Xuares juda katta shuhrat qozondi. U hind dehqon oilasidan 
chiqqan edi. Fuqarolar urushi boshlanishi oldida Benito Xuares prezident bo’lib 
saylangan edi. U butun qiyinchiliklarga qaramay, g’alaba qozonishga muvaffaq 
bo’ldi. Biroq fuqarolar urushi mamlakatni holdan ketkazgan edi. Moliya ahvoli 
g’oyat mushkul edi. Ana shunday sharoitda 1861 yili Xuares chet ellardan 
olinganni to’lash muddati ikki yil kechiktiriladi, deb e’lon qildi. 
Braziliya Portugaliyadan ozod bo’lib olgandan keyin imperiya deb atala 
boshladi. Braziliya imperiyasi davrini (1822-1889) o’klarga ko’taruvchi burjua
tarixchilari bu davrni liberalizm va mu’tadillik davri deb ataydilar. Haqiqatda esa 
Pedro 1 davri (1822-1831) da xam, Pedro II idora qilgan vaqt (1831-1889) da xam 
mamlakatda monarxiyaga qarshi xarakatlar, Shuningdek, negr-qullarning 
qo’zg’olonlari to’xtamadi. Adib va Shoir Frey Kaneka eng yirik respublikachi 
arbob bo’lib, respublikachilar qo’zg’olonining ikkalasiga ham qatnashgan edi. 
Yirik quldor-pomeshchiklar imperiyaning tayanchi edi, ular Braziliyada 
kapitalizmning rivojlanishiga har qanday yo’llar bilan to’sqinlik qilar edi.
XIX asrning 30 va 40-yillarida Braziliyadagi demokratik kuchlar respublika 
uchun, mamlakatning yanada tarqqiy etishiga to’sqinlik qilayotgan qulchilikka 
qarshi qattiq kurash olib bordi. Bu kurash respublikachilar qo’zg’olonlariga 
aylanib, ularda keng xalq ommasi qatnaShdi. “Ferrapos” deb atalgan 
respublikachilar qo’zg’oloni (farrapos – juldur kiyimli kishi demakdir, xukumat 

---

qo’Shinlari qo’zg’olon qatnashchilarini shunday deb atar edi). Braziliyaning 
janubida o’n yil davom etdi (1835-1845). Bu qo’zg’olonda yosh Garibaldi 
qatnashdi. Bu harakat bilan bir vaqtda uchta yirik xalq xarakati: mamlakatning 
shimolida, Baiyada, 1835 yili negr-qullarning qo’zg’oloni, yana o’sha Baiyada 
1837 yili qo’zg’olon boshlig’i vrach Sabino nomi bilan atalgan “sabinada” 
qo’zg’oloni, Miranyada 1838 qo’zg’olon boshlig’i Balayo nomi bilan atalgan 
“balayada” qo’zg’oloni ko’tarildi. “Farrapos” qo’zg’oloni bostirilar-bostirilmas, 
mamlakatning Shimolida, Pernambukoda 1848-1849 yillarda respublikachilarning 
maShhur “praerira” qo’zg’oloni (praeriro partiyasi nomidan olingan, bu