3-мавзу: Ўлчаш. Ўлчаш усулларининг таснифи. Ўлчаш воситаларининг хатолиги

3-мавзу: Ўлчаш. Ўлчаш усулларининг таснифи. Ўлчаш воситаларининг хатолиги.
Режа:

1. 
   Ўлчаш ҳақида тушунча.
   
2. 
   Ўлчаш воситалари.
   
3. 
   Ўлчаш асбоблари.
   

Ўлчаш – тажриба йўли билан моддий объектларнинг ихтиёрий миқдорий тавсифларини олиш.
Ўлчаш жараёни ўзида махсус техник воситалар ёрдамида тажриба орқали физик катталикларнинг қийматларини топиш жараёнини намоён этади.
Ўлчаш натижаси – бу катталикни ўлчаш натижасида, масалан уни ўлчов бирлиги билан солиштириш орқали топилган сон қиймати. Ўлчашнинг асосий тенгламаси қуйидаги кўринишга эга:
(3.1)
бу ерда Q – ўлчанаётган физик катталик; q – ўлчов бирлиги; R – ўлчаш натижаси ёки ўлчанаётган катталикнинг сон қиймати.
Ўлчанаётган физик катталикларнинг сон қийматини олиш усулига кўра барча техник ўлчашларни бевосита (объект бевосита ўлчов бирлигига эга воситага қўйилган ҳолларда, масалан чизғич ёрдамида узунлик ўлчанганда) ва билвосита турларга ажратиш мумкин. Билвосита ўлчаш усулида катталикнинг сон қиймати ўлчанаётган катталик билан қуйидагича боғлиқликка эга бўлган бевосита ўлчаш натижалари асосида топилади:
(3.2)
бу ерда у – қидирилаётган катталик; x₁ , x₂ ,…, х_n – бевосита ўлчаш усули орқали ўлчанаётган катталикнинг сон қийматлари.
Билвосита ўлчаш усулига жисмларни зичлигини масса ва ҳажмни ўлчаш натижалари орқали аниқлашни, ўтказгичларнинг солиштирма электр қаршилигини уларнинг қаршилиги, узунлиги ва кўндаланг кесим юзаси орқали аниқлашни, чуқурликни эхолот ёрдамида ўлчашларни мисол келтириш мумкин.
Тажрибавий амалиёт ва илмий изланишларда шунингдек умумий ва қўшма ўлчаш усуллари ҳам мавжуд бўлиб, бу ўлчаш усуллари ишлаб чиқариш шароитларида микропроцессорли воситаларнинг киритилиши билан амалга оширилади.
Ўлчаш натижаларига вақт, ўлчаш жойи, ўлчаётган шахс ва бошқаларнинг таъсир кўрсатмаслиги учун ўлчашларнинг бир хиллигини таъминлаш зарур.
У ёки бу ўлчаш принципларини амалга ошириш учун турли хил техник воситалар қўлланилади.
Ўлчашларда қўлланиладиган ва меъёрлаштирилган метрологик хоссаларга эга бўлган техник воситалар ўлчаш воситаси деб аталади.
Ўлчаш воситалари ва принципларини белгиловчи қоидалар тўпламига ўлчаш усули дейилади.
Ўлчаш воситалари ўлчаш жараёнидаги имкониятларидан келиб чиққан ҳолда элементар ва мажмуавий турларга бўлинади.