3-Mavzu. Iqtisodiy siyosat asoslari va tarkibi. (2-qism) Reja: Iqtisodiy liberalizm, iqtisodiy rivojlanishda davlatning roli, muammolari va uning mazmuni

3-Mavzu. Iqtisodiy siyosat asoslari va tarkibi. (2-qism)
Reja:
1. Iqtisodiy liberalizm, iqtisodiy rivojlanishda davlatning roli,
muammolari va uning mazmuni.
2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish usullari va shakllari bo‘yicha Keyns konsepsiyasining asosiy mazmuni.
3. Iqtisodiy rivojlanishni boshqarish davlatning roli haqida zamonaviy nazariya


1. Iqtisodiy liberalizm, iqtisodiy rivojlanishda davlatning roli muammolari va uning mazmuni.
"Liberal" soʻzi lotincha: liber („erkin“) degan soʻzdan kelib chiqadi. Liberalizm (fransuzcha: libéralisme) — odamlarning oʻzini, xatti-harakatlarini, mulkini boshqarishda erkin degan nuqtai nazarga asoslangan falsafiy, iqtisodiy va siyosiy dunyoqarash, nazariya.
Liberalizm XVII-XVII-asrlarda Yevropa mamlakatlarida yuzaga kelgan, u Jon Lokk, Adam Smit, Sharl Lui Monteskye va boshqalarning mutlaq hokimiyatga qarshi qaratilgan nazariyalariga asoslanadi. Liberalizm gʻoyalari birinchi bor AQSH Konstitutsiyasi (1787) hamda „Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi“da (1789) mujassam boʻlgan. 19-asr va XX-asr boshlarida liberalizmning fuqarolik jamiyati, shaxs huquqlari va erkinliklari, huquqiy davlat, demokratik siyosiy muassasalar, xususiy tadbirkorlik va tijorat erkinligiga oid asosiy qoidalari shakllangan.
Hozir kunda liberalizm gʻoyalariga koʻra, erkin bozor mexanizmi samarali iqtisodiy faoliyat yuritish, ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni tartibga solib turish uchun eng qulay shart-sharoit yaratadi; ayni chogʻda bozor va raqobatchilik normal sharoitda rivojlanishi uchun bu sohaga davlatning muntazam ravishda aralashuvi zarur. XX-asr oxirida liberalizm, konservatizm va sotsial-demokratiya gʻoyalari bir-biriga yaqinlashdi.[1]
Mukammal liberal jamiyat bu har kim uchun erkin harakat qilish imkoniyatini beruvchi, muhim siyosiy maʼlumotlar bilan erkin almashuvchi, davlat va din hokimiyatini cheklovchi, qonun ustivorligini taʼminlovchi, shaxsiy mulk va erkin tadbirkorlik mavjud jamiyatdir. Liberalizm jamiyat, davlat, hayot tarzi uchun asos boʻlgan koʻpgina eski dunyoqarashlarni bekor qildi. Jumladan, hukmdorlarning ilohiy huquqlari va dinning yagona bilim manbai kabi holatlardan voz kechildi. Liberalizm fundamental prinsiplari quyidagilarni oʻz ichiga oladi: har kim uchun yashash, shaxsiy erkinlik va mulk egaligi huquqi; qonun oldida hammaning tengligi; erkin bozor iqtisodiyoti; erkin va rost saylovda tanlanuvchi hukumat; davlat boshqaruvining oydinligi. Shu bilan birga hukumatning asosiy funktsiyasi ushbu holatlarni taʼminlashdan iboratdir. Zamonaviy koʻrinishda liberalizm kamchilikning huquqlarini himoya qiluvchi, plyuralizm va demokratik boshqaruvga asoslangan ochiq jamiyatni koʻzda tutadi. Baʼzi zamonaviy nuqtai nazarlarda davlat boshqaruvini kengaytirish mumkin deb qaraladi. Buning sababi fuqarolarning oʻz imkoniyatlarida tengligini, maʼlumot olishi va foyda koʻrishidagi farqni qisqartirishni taʼminlashdan iboratdir. Bunday qarash tarafdorlari davlat oʻz majburiyatlarini bajarishida barchaning muvaffaqiyatini taʼminlashi lozimligini koʻrsatishadi. Jumladan ishsizlarga yordam berish, boshpanasizlar uchun joy berish va tekin tibbiy xizmat koʻrsatish davlat majburiyatlaridan biridir.
Liberallarning qarashlariga binoan hukumat oʻz qaramogʻidagi insonlarning qiziqishlarini koʻzda tutib faoliyat koʻrsatishi lozim, davlatning siyosiy boshqaruvi koʻpchilikning roziligi bilan amalga oshirilishi kerak. Hozirda liberallarning talablariga eng yaqin davlat boshqaruv tizimi liberal demokratiyadir.
Ma'lumki, liberal iqtisodiy kontseptsiya iqtisodiyotda davlatning minimal rolidan va xususiy iqtisodiy manfaatlarning jamoat manfaatlaridan ustunligidan kelib chiqadi.
Minimum davlat - bu iqtisodiy liberalizmning asosiy g’oyasidir.
Iqtisodiy liberalizm - davlatning iqtisodiyotga minimal aralashuvi va shunga mos ravishda iqtisodiyotdagi shaxslarning to'liq erkinligi haqidagi konservativ ijtimoiy fikrning tarkibiy qismi bo'lgan mafkura. Iqtisodiy liberalizm liberal konservatizm falsafasining bir qismidir.
Iqtisodiy falsafada iqtisodiy liberalizm laissez-faire (Laissez-faire [lɛse fɛʁ] (frantsuzcha - "holi qo'ying") yoki aralashmaslik printsipi - bu iqtisodiy ta'limot bo'lib, unga ko'ra iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish va iqtisodiy aralashuv minimal bo'lishi kerak) iqtisodiyotini qo'llab-quvvatlaydi va targ'ib qiladi. Iqtisodiy liberalizm tarafdorlari erkin bozor, mukammal raqobat va “bozorning ko‘rinmas qo‘li”ni (Adam Smitdan) qo‘llab-quvvatlash uchun falsafiy dalillardan foydalanadilar.
Davlatning iqtisodiy siyosati — bu iqtisodiyotni tartibga solish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, bandlikni ta'minlash va inflyasiyani oldini olish orqali aholi farovonligini oshirib borishga qaratilgan chora-tadbirlaridir.
Davlatning iqtisodiy siyosati har doim mamlakat iqtisodiy rivojlanishining ichki va tashqi sharoitlarini hisobga oladi. Bunda eng avval mamlakat iqtisodiyotining holati, xalqaro iqtisodiy kon'yunkturaning milliy iqtisodiyotga ta'siri, undan kutilayotgan o‘zgarishlar, mamlakat zimmasiga olgan xalqaro majburiyatlar, milliy iqtisodiyotning resurslar bilan ta'minlanish darajasi kabilarga e'tibor qaratiladi. Davlatning iqtisodiy siyosati milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda ma'lum maqsadlarni ko‘zlaydi. Bulardan asosiylari quyidagilar:
1. Barqaror iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish. Bu yalpi ichki mahsulotning bir maromda va yetarli sur'atlar bilan o‘sishiga sharoit hozirlashni bildiradi, chunki u qanchalik tez o‘ssa, mamlakat iqtisodiy qudrati shunchalik ortadi.
2. Milliy iqtisodiyotning mustaqilligini mustahkamlash. Iqtisodiyot qanchalik mustaqil bo‘lsa, shunchalik milliy manfaatlarga ko‘proq xizmat qiladi.
3. Iqtisodiy xavfsizlikni kafolatlash. Bu iqtisodiy oqimlar uzluksizligini, ya'ni takror ishlab chiqarishning to‘xtovsiz davom etishini, iqtisodiy falajlikka yo‘l qo‘yilmasligini bildiradi.
4. Milliy pul barqarorligini ta'minlash. Bu mamlakatdagi pul muomalasining me'yorida borishiga erishish, uni iqtisodiy aloqalarning barqaror vositasiga aylantirish imkonini beradi.
5. Aholi turmush farovonligini muttasil oshirib borish. Bu iqtisodiyotning ijtimoiyligini to‘laroq yuzaga chiqarishga ko‘maklashadi.
6. Milliy xo‘jalikning xalqaro integratsion jarayonlarda faol ishtirok etishiga erishish. Bu mamlakatning jahon iqtisodiyotida o‘z o‘rnini topishi, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning teng huquqli ishtirokchisiga aylanishiga erishishga sharoit yaratadi.
Bular iqtisodiy siyosatning strategik, ya'ni uzoq davrga mo‘ljallangan maqsadi hisoblanadi. Davlat strategik maqsadlardan kelib chiqib qisqa davrdagi vazifalarini belgilaydi. Bular jumlasiga, iqtisodiy tanglikdan chiqib ketish, narxlarning barqarorligini ta'minlash, investision faollikni rag‘batlantirish, eksport salohiyatini oshirish, innovasion rivojlanishni ta'minlash, yangi tashqi bozorlarga kirib borish kabilar kiradi.
Davlat tomonidan milliy iqtisodiyotni tartibga solish usullarini umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin:
bevosita ta'sir qilish usullari;
bilvosita ta'sir qilish usullari;
tashqi iqtisodiy usullar.
Markazdan boshqarish tartibi ustun bo‘lgan mamlakatlarda davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta'sir qilish usullari ustun bo‘lsa, bozor iqtisodiyoti esa birinchi navbatda iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan bog‘langan. Shu bilan birga barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning davlat sektori mavjud. Davlat xilma-xil shakldagi kapitalga egalik qiladi, kreditlar beradi, korxonalarga mulkdor hisoblanadi. Bu davlatning ijtimoiy kapitalning bir qismiga egalik qilishiga olib keladi.
Iqtisodiy rivojlanish maqsadlari
Mamlakat taraqqiyoti turli xil tushunchalar bilan bog'liq, lekin odatda yuqori mahsuldorlik orqali iqtisodiy o'sishni o'z ichiga oladi,[13] o'z fuqarolarining afzalliklarini iloji boricha aniqroq namoyish etadigan siyosiy tizimlar,[14][15] barcha ijtimoiy guruhlarga huquqlarning kengayishi va ularni olish imkoniyatlari[16] texnik va moddiy-texnika jihatidan murakkabroq vazifalarni bajarishga qodir bo'lgan muassasalar va tashkilotlarning to'g'ri ishlashi (ya'ni soliqlarni oshirish va davlat xizmatlarini ko'rsatish).[17][18] Ushbu jarayonlar davlatning o'z iqtisodiyotini, siyosatini, jamiyatni va davlat boshqaruvini boshqarish imkoniyatlarini tavsiflaydi.[19] Odatda, iqtisodiy rivojlanish siyosati ushbu mavzulardagi muammolarni hal qilishga intiladi.

Shuni hisobga olgan holda, iqtisodiy rivojlanish odatda turli sohalar yoki ko'rsatkichlar yaxshilanishi bilan bog'liq (masalan savodxonlik darajasi, umr ko'rish davomiyligiva qashshoqlik darajasi), bu aniq iqtisodiy rivojlanish dasturlarining oqibatlari emas, balki iqtisodiy rivojlanish sabablari bo'lishi mumkin. Masalan, sog'liqni saqlash va ta'limning yaxshilanishi iqtisodiy o'sish bilan chambarchas bog'liq edi, ammo iqtisodiy rivojlanish bilan bog'liqlik aniq bo'lmasligi mumkin. Qanday bo'lmasin, iqtisodiy rivojlanish dasturlari ko'plab muammolarni birdaniga hal qila olishini kutmaslik juda muhim, chunki bu ular uchun erishib bo'lmaydigan darajada qiyin bo'lgan maqsadlarni belgilaydi. Har qanday rivojlanish siyosati cheklangan maqsadlarni va Prittchet, Woolcock va Andrews "muddatidan oldin yuk ko'tarish" deb nomlangan narsaning qurboniga aylanmaslik uchun bosqichma-bosqich yondashishni belgilashi kerak.[19]