3 мавзу. Инновация фаолиятининг субъектлари

3.2.Инновация субъектларининг ўзаро муносабатлари ва ушбу шаклларни реклама сценарийларини амалга оширишда қўллаш. Технологияларни узатиш тамойиллари.

Инновацияларнинг ташкилий шакллари ва уларнинг тарқалиши кўп жиҳатдан саноат ва минтақавий хусусиятларга боғлиқ. Юқоридаги таснифга мос келадиган соҳада илмий ва техник ишланмаларни ташкил этишнинг хилма-хил шакллари, маълум бир ғояни машинасозлик мисолида олиш мумкин. Машинасозлик саноатнинг энг кенг қамровли соҳаси бўлиб, миллий миқёсда энг илғор, илм-фан талаб қиладиган соҳадир. Машинасозликда илмий-техник (инновацион) ишланмалар асосан етти ташкилий шаклда амалга оширилади:

1) илмий-тадқиқот ва конструкторлик институтлари (ИТКИ);
2) илмий-ишлаб чиқариш бирлашмалари (ИИЧБ);
3) мустақил конструкторлик бюролари (МКБ);
4) корхоналар ассоциациялари (корхоналари) ва конструкторлик бўлимлари (КАКБ) да лойиҳалаш бюролари (ЛБ). Бундай конструкторлик бюролари нафақат самарали, балки аксарият ҳолларда улар хизмат кўрсатадиган корхоналар билан боғлиқ;
5) тор ва кенг йўналишдаги илмий-тадқиқот ва лойиҳалаш ва технологик институтлар (ИТЛТИ);
6) Ишлаб чиқаришни ташкил этиш илмий-тадқиқот институти (ИЧТИТИ) ва Техник-иқтисодий тадқиқотлар ва маълумотлар илмий-тадқиқот институти (ТИТМИИ);
7) давлат конструкторлик институтлари (ДКИ).
Ривожланган инновацион ишланмаларнинг ташкилий шакллари, мақсадга ечилиши лозим бўлган вазифалар, миқёсига бажариладиган ишларнинг алоҳида турларига ва уларнинг етакчи йўналишларига кўра фарқ қилади. Машинасозлик ва электротехника саноатида илмий-техник ишланмаларни ташкил этишнинг барча асосий шакллари илмий-тадқиқот институтларида, ИТИда, яъни инновациялар (янгиликлар) ишлаб чиқилган.
Халқаро технология алмашинуви тушунчаси, қоида тариқасида, икки маънода изоҳланади: кенг маънода, бу ҳар қандай илмий-техник билимларнинг кириб бориши ва мамлакатлар ўртасида ишлаб чиқариш тажрибаси алмашинувини англатади, тор маънода эса - технологик жараёнларни такрорлаш билан боғлиқ илмий-техник билимлар ва тажрибаларни узатишни англатади.
Кенг маънода, технологик алмашинув асосан нотижорат шаклларда амалга оширилади:

• 
  илмий ва техник нашрлар;
  

• кўргазмалар, ярмаркалар, симпозиумлар ўтказиш;
• олимлар ва муҳандисларнинг делегацияларини ва учрашувларини алмашиш;
• мутахассисларнинг кўчиши;

• 
  талабалар ва докторантларни ўқитиш;
  
• 
  фан ва технологиялар соҳасидаги ҳамкорлик бўйича халқаро ташкилотларнинг фаолияти ва бошқалар.
  

Иккинчи ҳолда, технологик алмашинув, қоида тариқасида, тижорат шаклида амалга оширилади:

• 
  лицензия шартномалари бўйича саноат мулки объектларининг ҳар хил турларидан фойдаланиш ҳуқуқларини бошқа шахсларга бериш (лицензияларни сотиш);
  
• 
  саноат мулки объектларига патентларни сотиш;
  

• патент билан ҳимояланмаган ноу-хау учун лицензияларни сотиш;
• машина ва ускуналарни етказиб бериш;
• муҳандислик ва маслаҳат хизматлари кўрсатиш;
• менежмент ва савдо хизматларини тақдим этиш бўйича тижорат операциялари (бошқарув бўйича консалтинг);

• 
  илмий, техник ва ишлаб чиқариш кооперацияси ва бошқалар.
  

Берилган технологияларнинг қуйидаги турларини ажратиш мумкин:
1. Саноат мулки объектлари қонун билан ҳимояланган билимлар ва тажрибалар (ихтиролар, фойдали моделлар, саноат намуналари ва бошқалар).
Ихтиронинг патентга лаёқатлилиги (патентга лаёқатлилиги) мезонлари одатда янгилик, ихтирочилик даражаси ва саноат томонидан қўллаш мумкинлиги ҳисобланади.
Замонавий шароитда деярли барча ихтиролар патентланган, шунинг учун бозорга чиқарилган барча янги маҳсулотлар патентланган.
Ихтирога патент бу ваколатли орган томонидан ихтирочи ёки унинг меросхўрига берилган ва унинг эгаси ушбу ихтиродан фойдаланишнинг монопол ҳуқуқига эга эканлигини тасдиқловчи гувоҳнома.
Муаллифлик ҳуқуқи билан муҳофаза қилинмайдиган ва тўлиқ ёки қисман нашр этилмайдиган саноат мулки объектлари. Улар илмий-техник, ишлаб чиқариш, бошқарув, тижорат, молиявий ёки бошқа табиатдаги билим ва тажрибани англатади ва "ноу-хау" ("мен буни қандай қилишни биламан") тушунчаси билан бирлаштирилган.
Дунёнинг кўплаб ривожланган мамлакатларининг қонунчилиги "ноу-хау" ишлаб чиқариш сирини ташкил этувчи ташкилий ёки тижорат ахбороти сифатида белгилайди.
Таркибига қараб "ноу-хау" бўлиши мумкин: дизайн, технологик, ишлаб чиқариш, бошқарув, тижорат, молиявий.
"Ноу-хау" нинг ўзига хос хусусиятлари:

• 
  илмий, техник ва иқтисодий аҳамиятга эга;
  
• 
  амалий қўлланма;
  
• 
  саноат мулки сифатида тўғридан-тўғри ҳимоянинг ёъқлиги;
  
• 
  тўлиқ ёки қисман махфийлик.
  

"Ноу-хау" ҳужжат шаклида (чизмалар, диаграммалар, қўлланмалар, кўрсатмалар, спецификациялар) ёки маълум бир соҳада тажрибага эга бўлган ва фойдаланишга қодир бўлган мутахассислар билан алмашиш орқали мутахассисларнинг бевосита ишлаб чиқариш тажрибаси кўринишида тақдим этилади.
Технологияларни "соф" шаклда узатишнинг ўзига хос шакли бу менежмент ва ташкилий усулларнинг экспорти (бошқарув бўйича консалтинг). Бундай алоқаларнинг ривожланиши замонавий ишлаб чиқариш самарадорлигини таъминлашда менежмент омилининг ортиб бораётган роли билан боғлиқ.
Муваффақиятли бошқариш ва ташкил этишни амалга оширувчи компания томонидан бажариладиган функциялар ишлаб чиқаришни бошқариш, ишлаб чиқаришнинг техник ва муҳандислик жиҳатлари, инсон ресурсларини бошқариш, маҳаллий ишчи кучини ўқитиш, асбоб-ускуналар ва хом ашё сотиб олишни бошқариш, маркетинг ва молиявий менежментни ўз ичига олиши мумкин, кредит операциялари бўйича шартномаларни ўз ичига олади.
Қабул қилувчилар фирмаси нуқтаи назаридан, бошқарув шартномалари бошқарув хизматлари фирмасидан бошқарув ёрдамини олиш учун зарур восита сифатида тўғридан-тўғри инвестицияларга бўлган эҳтиёжни йўқ қилади.
Бундай шартномалар инвестицияларнинг рентабеллиги паст ва капитал ҳаражатлари юқори бўлганда капитални йўқотиш хавфини олдини олишга ёрдам беради. Бошқарув хизматларини кўрсатиш шартномаси, бошқариш технологиялари етказиб берувчиси учун "ўз" товарлари ва хизматларини, бошқарув фаолиятига қўшимча равишда тақдим этиладиган "ноу-хау" ларни қўллаб-қувватлаш орқали жуда фойдали бўлиши мумкин.