3 мавзу. Инновация фаолиятининг субъектлари

3 мавзу. Инновация фаолиятининг субъектлари

1. 
   Инновация субъектлари: давлат, истеъмолчи, инвестор, ишлаб чиқувчи, лицензиар ва лицензиатлар, муҳандислик компаниялари, ишлаб чиқариш компаниялари.
   

2.Инновация субъектларининг ўзаро муносабатлари ва ушбу шаклларни реклама сценарийларини амалга оширишда қўллаш. Технологияларни узатиш тамойиллари.
3.Инновацион лойиҳаларни амалга оширишнинг ташкилий-ҳуқуқий схемаларини ишлаб чиқиш.


3.1.Инновация субъектлари: давлат, истеъмолчи, инвестор, ишлаб чиқувчи, лицензиар ва лицензиатлар, муҳандислик компаниялари, ишлаб чиқариш компаниялари.

Инновацион жараён фан, технология, тадбиркорликни бирлаштиради, яъни у ишлаб чиқариш, айирбошлаш ва истеъмол билан боғлиқ барча соҳаларни қамраб олади.

Инновациянинг асосий субъектлари қуйидагилар: инноватор, уни амалга оширишнинг асосий функцияларини амалга оширувчи инвестор, новаторлар.
Инноватор инновацион ғояларни излайдиган ва улар асосида инновацияларни ишлаб чиқадиган, инновацион жараённинг иштирокчисидир. Дастурчилар қуйидагилар бўлиши мумкин:
1) илмий-тадқиқот ташкилотлари;
2) кичик инновацион корхоналар;
3) муҳандислик компаниялари;
4) йирик корхоналарда ИТИ бўлимлари (илмий-тадқиқот ва конструкторлик ишлари);
5) индивидуал ихтирочилар.
Инноватор - инновацияларни бозорда жорий қиладиган ва илгари сурадиган (тижоратлаштирадиган) инновацион жараёнининг иштирокчиси. Янгиликлар:
1) амалга ошириладиган таваккалчилик фирмалари;
2) ташкилотлар;
3) молиявий ва саноат гуруҳлари.
Инвестор инновацияларни ривожлантириш ва жорий этишни молиялаштирадиган инновацион жараённинг иштирокчисидир. Инновацион жараёнга сармоядорлар:
1) давлат ва тижорат банклари;
2) инвестиция компаниялари;
3) суғурта компаниялари;
4) пенсия жамғармалари;
5) ихтисослашган компаниялар;
6) жисмоний шахслар.
Компания ўз ресурслари ва имкониятларидан фойдаланган ҳолда инновацияларни ишлаб чиқиши ва илгари суриши мумкин. Бундай ҳолда фирма инновацион фаолиятни амалга оширишда барча асосий функцияларни (молиялаштириш, ривожлантириш, тижоратлаштириш) бирлаштиради.
Бироқ, йирик корхона ичидаги инновацион фаолият хавф даражаси юқори бўлган лойиҳаларни компаниянинг жорий фаолияти билан бирлаштириш зарурати билан боғлиқ. Шу сабабли, хавф омиллари таъсирини камайтириш учун инновацион жараённинг дастлабки босқичлари кичик инновацион ёки муҳандислик компаниялари томонидан амалга оширилади ва йирик компания ишлаб чиқилган инновацияларни тижоратлаштиради.
Янги (кичик инновацион фирмалар, шу жумладан венчур капитал ва бошқалар) ташкил этиш тўғрисида тўғри қарор қабул қилиш ва мавжуд илмий-техник ташкилотларни такомиллаштириш учун уларни таснифлаш зарур. Уларни қуйидаги мезонлар бўйича таснифлаш мумкин:
Иш (фаолият) мазмуни бўйича - фундаментал ва амалий тадқиқотлар бўйича илмий-тадқиқот институтлари; фундаментал тадқиқот экспериментал тадқиқот,лойхалаш, технологик ва ташкилий ишланмаларга ихтисослашган; илмий ва техник ахборот институтлари; ижтимоий ва иқтисодий тадқиқотлар институтлари;

• 
  Инновациялар масштабига кўра 4 та бўлади:
  

1. 
   Маҳаллий
   
2. 
   Минтақавий
   
3. 
   Мамлакат миқиёсидаги
   
4. 
   Жаҳон миқиёсидаги
   

Маҳаллий инновациялар маълум бир туман, овул, шаҳарда ишлатиладиган инновацион маҳсулотга айтилади. Улар учун ушбу маҳсулот анъанавий маҳсултга айланган бўлиши мумкин, аммо бошқа жойлар учун у инновацион маҳсулотлигини таъминлайди.
Минтақавий инновациялар вилоят, штатда ишлатилишига айтилади.
Мамлакат миқиёсидаги инновациялар бу оммалаб кетаётган инновацион маҳсулотларга айтилса, жаҳон миқиёсидаги инновациялар инновацион маҳсулотнинг энг юқори чўққиси даражасида эришилган муваффақиятига айтилади.
Юқоридагиларнинг орасида энг муҳими бу маҳаллий инновациялар бўлиб, уларнинг муҳимлиги қуйидаги жиҳатлар билан тавсифланади:

1. 
   Маҳаллий инновациялар маълум ҳудудда синовдан ўтган бўлади.
   
2. 
   Маҳаллий инновациялар ўзининг натижасинин, яъни афзаллик ва камчиликларини тақдим этган бўлади.
   
3. 
   Унинг жаҳон миқиёсига қадар ўсиши имконияти юқорилиги.
   
4. 
   Унинг рекламага муҳтожмаслиги.
   

Минтақавий инновациялар маҳаллий инновацияларнинг ёрдамида ривожланади. Мамлакат миқиёсидаги инновациялар одатда сиёсий, ҳуқуқий инновациялар бўлади. Жаҳон миқиёсидаги инновациялар асосан тиббий, экологик бўлишади.

• 
  "Фан - ишлаб чиқариш" жараёнини ёритиш даражасига кўра - илмий, илмий-техник, техник, илмий ва ишлаб чиқариш;
  

• 
  Ихтисослик даражаси бўйича, профилли - илмий-тадқиқот институтлари, тор ва кенг йўналишдаги лойиҳалаш ва муҳандислик-технологик ташкилотлар;
  

• юридик ва операцион ва иқтисодий мустақиллик даражаси бўйича - юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган ва эга бўлмаган ташкилотлар;
• якуний маҳсулот табиати бўйича - илмий билимларни кенгайтирадиган ташкилотлар (кашфиётлар, тенденциялар, боғлиқликлар, схемалар, иш принциплари), янги турдаги маҳсулотларни (машиналар, асбоблар, поябзал, материаллар ва бошқалар) яратадиган, технологик жараёнларни ишлаб чиқадиган, шакл ва ишлаб чиқариш ва бошқарувни ташкил этиш усуллари.
Халқаро даражадаги ақлий мулкни ҳуқуқий тартибга солишни вужудга келишини Саноат мулкини муҳофаза қилиш, патентлар, товар номларидан фойдаланиш, шу жумладан улардан ноқонуний фойдаланилганлик учун жазолаш бўйича тадбирлар Париж конвенцияси (1883й) боғлайдилар. Ақлий мулкка ҳуқуқ III иқтисодий, социал ва маданий ҳуқуқлар бўйича халқаро пактда белгилаб берилган. Бизнинг давлатимиз кашфиётга мамлакат устуворлигини ҳимояланишини таъминлаш мақсадида Париж конвенциясига қўшилган. Ҳозирги вақтда Ўзбекистон қонунчилик бу соҳадаги кўпгина халқаро ҳуқуқий ҳужжатларнинг мазмуни ва йўналишини акс эттиради. Кашфиётларни хорижий патентлантиришда марказий ўринни конвенцион устуворликни тақдим этиш ҳақидаги масала эгаллайди. Гап конвенция иштирокчиси бўлган мамлакатлардан бири томонидан патентлаштиришга дастлабки ариза берган санани эътиборга олиш ҳақида кетаяпти, у ушбу дастлабки аризани берган кундан бир йилдан кўп бўлмаган чегарада белгиланади. Бундан кашфиётнинг янгилиги ушбу мамлакатда ариза берилган кундан эмас, балки дастлабки ариза кундан бошлаб белгиланади. Бу имтиёзли (бир йил) кашфиётдан фойдаланишининг тижорат имкониятини белгилаш (масалан, лицензияларни сотиш), хорижда аризаларни расмийлаштириш учун зарур материалларни синчиклаб тайёрлаш, кашфиётнинг рекламасини амалга ошириш имкониятини беради. Конвенция кашфиётларга, агар улар халқаро кўргазмалар ва ярмаркаларда намойиш қилинсалар, вақтинчалик (бир йил давомидаги) ҳимояни беради.
Кашфиётга ҳуқуқларни расмийлаштириш муаллифлик гувоҳномаси ёки патент олиш йўли билан амалга оширилади. муаллифлик гувоҳномаси кашфиёт томонидан таклифни тан олинишини, кашфиётнинг устуворлигини ва шахснинг у томонидан кашфиётга олинган муаллифликни тасдиқлайди. У ҳудудий ҳаракатга эга, яъни у томонидан тасдиқланган кашфиётдан бошқа давлатларда агар у ерда патентланмаган бўлса, тўсиқсиз ва текинга фойдаланиш мумкин эмас.
Патент – бу муаллифликнинг тасдиқловчи ва унинг эгасига кашфиётга фавқулодда ҳуқуқ берувчи ҳужжатдир. Бунинг остида ҳеч кимни кашфиётдан патентнинг эгасисиз фойдаланиши мумкин эмаслиги кўзда тутилади. Моҳияти бўйича, патент – бу саноатнинг намунаси ёки товар белгисини рўйхатга олиниши билан мустаҳкамланган кашфиётга мулк эгасининг унвонидир. Бу ҳолда кашфиётдан фойдаланишга розилик қисман фойдаланишга лицензияни топшириш (сотиш) ёки патент ҳуқуқларини тўлиқ топшириш йўли билан акс эттирилади.
Патентли ҳимоялашнинг барча масалалари патент маҳкамаси томонидан тартибга солинади. У саноат мулки объектларини ҳимоялаш соҳасидаги ягона сиёсатни амалга оширади, кашфиётлар, фойдали моделлар ва саноат намунларига буюртмаларни кўриб чиқишга қабул қилади, давлат томонидан рўйхатга олишни амалга оширади, патентлар беради, расмий маълумотларни нашр қилади, патент қоидаларинри босиб чиқаради ва ҳ.к.
Патент қонуни патентларни амалда бўлим муддатларини белгилайди, улар давлат томонидан рўйхатга олишга тақдим этилаётган саноат мулкининг турига боғлиқ.
Кашфиётга патент ариза келиб тушган санадан бошлаб 20 йил давомида амалда бўлади фойдали моделга гувоҳнома 5 йил давомида амалда бўлади. Патент эгасининг илтимосига кўра у 3 йилгача узайтирилиши мумкин. Саноат намунасига патент 10 йил давомида амалда бўлади ва яна 5 йилгача узайтирилиши мумкин.
Патент қонуни саноат мулки объектларининг патент қобилияти мезонлари мажмуасини белгилаб беради. Улар остида уни яратувчиси томонидан ҳимоялаш патентини олиш учун ушбу объект қаноатлантириши керак бўлган шартлар тушунилади.
Фойдали моделларга, агар улар янги ва халқ хўжалиги соҳаларида саноатли қўлланиладиган бўлсалар, ҳуқуқий ҳимоя тақдим этилади.
Саноат намунаси остида маҳсулотнинг ташқи кўринишини белгилаб берувчи унинг бадиий – конструктив ечими тушунилади, агар у янги, ноёб ва халқ хўжалиги соҳаларида саноатли қўлланиладиган бўлса, ҳуқуқий ҳимоя берилади.
Патент қонунида патент қобилияти деб ҳисобланмайдиган ақлий мулк учун объектларининг рўйхати берилади.
Масалан, қуйидагилар кашфиётлар ва фойдали моделлар сифатида ҳимояланмайдилар:

• 
  илмий назариялар ва математик усуллар;
  
• 
  хўжаликни ташкил қилиш ва бошқариш усуллари;
  
• 
  шартли белгилар, жадваллар, қоидалар;
  
• 
  ақлий операцияларни бажариш усуллари;
  
• 
  ҳисоблаш машиналари учун алгоритмлари ва дастурлар;
  
• 
  иншоатлар, бинолар, ҳудудларни режалаштириш лойиҳалари ва чизмалари;
  
• 
  буюмларнинг фақат ташқи кўринишига тегишли бўлган, эстетик эҳтиёжларни қаноатлантиришга қаратилган қарорлар;
  
• 
  интегралли микросхемаларнинг технологиялари;
  
• 
  жамоа манфаатлари, инсонпарварлик ва аҳлоқ тамойилларига зид бўлган қарорлар;
  
• 
  фақат буюмнинг тактик вазифаси билан асосланган қарорлар;
  
• 
  архитектура объектлари (кичик архитектурик шакллардан ташқари), саноат, гидротехник ва бошқа кўчмас иншоатлар;
  
• 
  босма маҳсулотлар;
  
• 
  суюқ газсимон, соғилувчи ёки шунга ўхшиш моддаларидан барқарор бўлмаган шаклли объектлари.
  

Патентни расмийлаштириш тартиби. Патент қонуни томонидан тартибга солинади.
Патент эгасига ихтиро номини беради, бу одатда товар белгиси ва саноат намунасини рўйхатдан ўтказиш билан қўллаб-қувватланади. Патентга эгалик қилиш муддати ҳар бир мамлакатнинг қонунчилиги билан белгиланади ва ўртача 15-20 йилни ташкил этади, аммо патентнинг амалдаги муддати одатда 6–9 йилни ташкил қилади.
Патент тўғрисидаги қонунга мувофиқ, патент фақат у берилган мамлакат ҳудудида амал қилади. Шунинг учун бошқа мамлакатларда ихтиронинг патент билан ҳимоясини таъминлаш учун ушбу ихтирони ўша эрда патентлаш керак. Агар импорт қилинадиган товарлар патентнинг тозалигига эга бўлмаса, у ҳолда уларни олиб кириш тақиқланади (протекционизм воситаси).
Фойдали моделлар баъзида "кичик ихтиролар" деб номланади, улар ҳамма мамлакатларда ҳимояланмайди ва патентга лаёқатлиликнинг иккита мезонига эга - янгилик ва саноат қўлланилиши. Фойдали моделлар ишлаб чиқариш воситаларини ва истеъмол товарларини, шунингдек уларнинг таркибий қисмларини конструктив амалга оширишни ўз ичига олади. Фойдали моделга сертификат 5 йил муддатга берилади ва 3 йилга узайтирилиши мумкин.
Саноат намуналари одатда маҳсулотнинг ташқи кўринишини белгилайдиган бадиий ёки бадиий дизайн қарорларини ўз ичига олади (саноат маҳсулотларининг эстетик дизайни).
Агар саноат намунаси янги, ўзига хос ва саноатда қўллаш мумкин бўлса, унга ҳуқуқий муҳофаза берилади. Саноат намунасига сертификат 10 йил муддатга берилади ва 5 йилга узайтирилиши мумкин.
Савдо белгилари ва хизмат кўрсатиш белгилари, савдо номлари. Улар, одатда, айрим шахсларнинг товарлари ва хизматларини (юридик ва жисмоний) бошқаларнинг ўхшаш товарлари ва хизматларидан фарқлаш қобилиятига эга бўлган белгиларни англатади. Савдо белгилари биринчи навбатда реклама ва обрўли мақсадларга хизмат қилади.
Оғзаки, тасвирий, ҳажмли ва бошқа белгилар (товуш, ёруғлик, ранг ва бошқалар) ёки уларнинг комбинатсиялари товар белгиси сифатида давлат рўйхатидан ўтказиш органларида рўйхатдан ўтказилиши мумкин.
Агар патент эгаси белгиланган тўлов эвазига ихтирога тўлиқ эгалик ҳуқуқини бошқа шахсга ўтказса, яъни, патентдан келиб чиққан ихтиродан фойдаланиш учун барча ҳуқуқларни беради, биз патент шартномаси асосида патентни сотиш тўғрисида гаплашамиз. Бундай ҳолда, ихтиро товар сифатида сотилади.
Қоида тариқасида, патентларни сотиш кичик ва ўрта фирмаларга, ихтиродан мустақил фойдаланиш учун этарли молиявий ресурсларга эга бўлмаган индивидуал ихтирочиларга мурожаат қилади.
Лицензиялаштириш технологиялар билан савдонинг, ўз ичига патентлар, лицензиялар, ноу-хаулар билан битимларни олувчи, асосий шаклларининг биридан иборатдир.
Лицензия алоҳида шахслар ёки ташкилотларга патент билан ҳимояланган кашфиёт, техник вазифалар, ишлаб чиқаришнинг технологик ва конструкторлик сирлари, товар белгиси ва ҳ.к.дан фойдаланишга рухсатдан иборатдир. Лицензияни бериш тижорат операцияси бўлиб, патент эгаси (лицензар) ўзининг контрагенти (лицензиати)га патентлар, ноу-хау, товар белгилари ва ҳ.к.га ўз ҳуқуқларининг белгиланган доирасида фойдаланишга лицензия беради.
Лицензиялаштириш манфаатдор томонлар томонидан лицензион битим – шартномани қабул қилиш йўли билан амалга оширилади, унга мувофиқ кашфиёт, технологик билимлар, тажриба ва ишлаб чиқариш сирларининг эгаси ўзининг контрагентига ақлий мулкдан фойдаланишга лицензия беради. Битида лицензиядан фойдаланишнинг ишлаб чиқариш соҳалари ва ҳудудий чегаралари белгиланади.
Лицензион битим бир неча патентлар ва улар билан боғлиқ ноу-хауларни мажмуавий топширишни кўзда тутиш мумкин. Бу ҳолда лицензион битим, қоидага кўра, лицензнар томонидан тегишли инжиринг (мухандислик-маслаҳат) хизматларини, шу жумладан лойиҳалаштириш, лицензион ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, ноу-хау, ишга тушуриш-созлаш ишлар, ходимларни тайёрлаш ва ҳ.к. кўрсатишни кўзда тутади.
Лицензион битимлар мустақилларга, улар технология ва технолгик битимлар бўлғувси фойдаланишга уларнинг жойи ва шароитларидан қатъий назар топширилишини кўзда тутади ва бирга бўлувчиларга бўлинади, бунда лицензияни топшириш билан бир вақтда қурилиш, ускуналарнинг бутловчи қисмларини етказиб бериш ёки инженеринг хизматлари кўрсатишга шартнома тузилади.
Сотувчи (лицензиор)га харидор (лицезиат)га лицензион битим предметида фойдаланиш ҳуқуқини бергани учун мукофотлаш лицензион тўловлар воситасида амалга оширилади, улар битим амалда бўлиш даври давомида харидор даромадидан даврий ажратмалар ёки эксперт баҳолари аосида олдиндан белгиланган бир вақтдаги тўловлар кўринишида бўлишлари мумкин.
Даврий ажратмалар (роялтлар) оборот, лицензион маҳсулотни соф сотишлар қийматидан фоиз тўлаш каби белгиланиши мумкин ёки ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлигига ҳисоблаш билан белгиланади. Бир вақтдаги тўлов лицензиардан ҳужжатларни топширилишини кўзда тутувчи реушал (бутунлай олинадиган) тўлов шаклида бўлиши мумкин. Лицензион мукофотлашнинг келтирилган шаклларининг ҳар хил бирикмалари бўлишлари мумкин.
Янги техник ечимлар, кашфиётлар ва товарлар одатда патентлаштириладилар, бу патент эгасига улардан фойдаланишга фавқулодда ҳуқуқни беради. Лицензиядан фойдаланиш ҳуқуқлари характери ва ҳажми бўйича қуйидаги турларга бўлинадилар:

• 
  патентли (патентдан тезисли ноу-хаусиз фойдаланиш ҳуқуқи берилади);
  
• 
  бепул (ноу-хаудан фаолиятнинг ҳар хил соҳаларида фодаланиш ҳуқуқи берилади);
  
• 
  оддий (патентдан фойдаланиш ҳуқуқига лизензиат ва лицензиор эга бўлади);
  
• 
  фавқулодда (лицензиат томонидан патентда якка ҳукмрон ҳолда фойдаланиш);
  
• 
  тўлиқ (патентдан бир киши бўлган лицензиат шартнома томонидан келишилган муддат давомида фойдаланилади).
  

Ақлий мулкка эгалик қилиш ва бошқариш тартиби Патент қонуни, махсус “электрон ҳисоблаш машиналари учун дастурларни ҳуқуқий ҳимоялаш ҳақидаги”, “интеграл микросхемалар топологияларини ҳуқуқий ҳимоялаш ҳақидаги” қонунлар томонидан тартибга солинади.