3-mavzu. Ilmiy maktab, metod va metodologiya muammolari. Reja

O‘lchash. Har qanday tadqiqot obekti sifat va miqdor birligini tashkil qiladi. Sifat obektning bir butunligi, barqaror muayyanligi, mohiyatli tomonini bildiradi.

Bir xil sifatga ega bo‘lgan narsalar miqdorga ega bo‘ladilar. O‘xshash yoki aynan xossa, tomon, unsurlarni birlashtirsak to‘plam, son, hajm, sur’at darajasida namoyon bo‘ladi.

Har bir xossa, sifat o‘zini me’yoriy chegarasiga ega. Me’yoriy chegara ma’lum miqdor doirasida namoyon bo‘ladi.

Miqdorni qanday o‘lchash mumkin? O‘lchashni amalga oshirish uchun o‘lchash etaloni (namunaviy) biriligi mavjud bo‘lishi kerak. Bunda izlanayotgan ko‘plik yoki son etalon birligi bilan taqqoslanadi. Masalan, daraxt bo‘yi x ko‘plikka ega. Biz etalon sifatida metr birligini olib o‘lchashimiz – bu 900 sm yoki 9 metrni tashkil qiladi.

Demak, o‘lchashni amalga oshirish uchun etalonda ifodalangan standart birliklari mavjud bo‘lishi kerak. Masalan, metr, santimetr, millimetr yoki soat, minut, sekund birliklari.

Vaqt o‘tsa ham yoki ijtimoiy tizim o‘zgargan bo‘lsa ham etalon o‘zgarmasligi kerak.

Standart birliklari bilan shug‘ullanadigan soha metrologiya (yunon. Metrom – me’yor, logiya ta’limot) deb ataladi. Metrologiya o‘lchovlar, ularning birligi va talab qilinayotgan aniqlikka erishish haqidagi fandir.

Metrologiyaning asosiy vazifalari:

• 
  o‘lchashni umumiy nazariyasini yaratish;
  
• 
  fizik qiymat birliklari va birliklar tizimini yaratish;
  
• 
  o‘lchash birliklari va etalonlarni bir xilligini ta’minlash asoslarini ishlab chiqish;
  
• 
  o‘lchash vositalari etalonlarini yaratish, o‘lchashlar me’yori va vositalarini tekshirish.
  

O‘lchashda o‘lchov shkalasi – daraja ko‘rsatkichi ishlatiladi. Shkala (lot. Scala-narvon) birliklar ifodalangan chizg‘idir. Shkala orqali tadrijiy yoki sakrashsimon tarzda ko‘payib yoki kamayib boruvchi holatlarni ifodalaydigan raqamlar, belgilar qayd yetiladi. Har qanday model singari, o‘lchov shkalalari o‘rganilayotgan obekt xislatlarini to‘g‘ri, mos holda ifodalashi lozim.