3-мавзу. Atmosfera havosini muhofaza qilish reja: Atmosfera havosi: ahamiyati, tuzilishi, tarkibi va uni ifloslovchi manbalar

Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimi, falokatli suv ko‘p bo‘lgan 1969 yilda Chordara suv omboridan 21 km³ suvni tashlash natijasida shakllangan. Vaqt o‘tishi bilan Arnasoy, Aydarko‘l va Tuzkonning umumiy suv hajmi 22 km³ va maydoni 2500 km² bo‘lgan Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimi (AAKT)ni tashkil qildi.
AAKT ko‘plab qush va hayvonlar uyalaydigan joyga aylandi, ovchilik va baliqchilik rivojlandi. 1993 yildan boshlab Qirg‘iziston Respublikasi To‘xtagul suv ombori sug‘orish tartibidan energiya tartibiga o‘tdi. Natijada AAKTga 1994 yil 9 km³dan ortiq Sirdaryo suvi tashlandi. Oqibatda 120 ming ga dagi yaylovlarni, quduq, dam olish mintaqalari hamda baliq ovlanadigan joylarni suv bosdi. 2005 yilda AAKT eng yuqori hajmga 44,19 km³ga yetdi. 1993-2006 yillar oralig‘ida Arnasoy pastligiga 38,635 km³ chuchuk Sirdaryo suvi tashlandi. 2007 yilda Arnasoyga umumiy suv tashlanishi qariyb 200 mln m³ni tashkil etdi. Hozirda suvning minerallashuvi har litrda 8 g atrofida. Agar ko‘llar tizimiga suv tashlanishi to‘xtatilsa, suv sathi 0,4-0,6 m ga pasayadi.
Nazorat uchun savollar:

1. 
   Suvning tabiatdagi va organizmlar uchun ahamiyatini aytib bering.
   
2. 
   Suvning inson faoliyatidagi o‘rni nimalarda ayon bo‘ladi?
   
3. 
   Gidrosfera tuzilmasini bilasizmi?
   
4. 
   O‘zbekistonning suv resurslari va ulardan foydalanish holatini tushuntiring.
   
5. 
   O‘zbekistondagi suv omborlarga tavsif bering.
   
6. 
   Suvni ifloslanish sabablari va manbalarini ayting.
   

TUPROQ-YER RESURSLARI VA ULARNI MUHOFAZA QILISH
Reja:
1. Tuproq-yer resurslari va ulardan foydalanish.
2. Yer resurslaridan foydalanish jarayonida vujudga kelgan muammolar
3. Yerlarning mahsuldorligini oshirish va tuproq muhofazasi
Tayanch iboralar: Tuproq mahsuldorligi, yer fondi, sug‘oriladigan yerlar, yaylovlar, lalmi, sho‘rlashish, deflyatsiya, cho‘llashish, eroziya, degressiya, “oltin fond”, tadbirlar, kollektor-zovur, mol boqish, almashlab ekish, rekultivatsiya, ihotazorlar.

Tuproq – atrof muhitning muhim komponentlaridan biridir. Uning barcha ekologik vazifalari birgina mahsuldorligida mujassam bo‘lishi mumkin. Tuproq-yer resurslari tabiat boyligi, boshqa boyliklardan farqi, uni qayerda joylashgan bo‘lsa, undan o‘sha yerda foydalaniladi. Dunyo yer fondi tuzilmasi quyidagicha:

• 
  33 % mahsuldorligi kam yerlar – cho‘llar, botqoqliklar, muzliklar va b,
  
• 
  3 % antropogen landshaftlar – aholi manzillari, sanoatli hududlar,
  

transport yo‘llari va boshqalar.

• 
  30 % o‘rmon va butazorlar;
  
• 
  34 % qishlq xo‘jalik yerlari, shundan:
  
• 
  11 % (1,5 mlrd ga) haydaladigan yerlar, bog‘lar, uzumzorlar;
  
• 
  23 % o‘tloq va yaylovlardan iborat bo‘lib, so‘ngi 34 % yer resurslari insonni zarur oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojlarining 9 % ini ta‘minlaydi. Ishlov beriladigan yerlarning eng katta maydonlari AQSh, Hindiston, Xitoy, Rossiya, Kanada, Braziliya mamlakatlarida joylashgan. Dunyo bo‘yicha aholi jon boshiga o‘rtacha 0,4 ga haydaladigan yer to‘g‘ri keladi. (Qozog‘istonda 2,0 ga, O‘zbekistonda 0,14 ga, Yaponiyada 0,04 ga ).
  

Yaylovlar maydoni bo‘yicha Avstraliya, Xitoy, AQSh, Qozog‘iston, Braziliya, Argentina, Shimoliy Afrika davlatlari oldingi o‘rinlarni egallaydi.
O‘zbekistonda sug‘orishga yaroqli yerlar 7-10 mln ga ni tashkil etadi, shuning 16 % i o‘tloq – bo‘z tuproqlar, 44 % i o‘tloq, 30 % i bo‘z tuproqlar, 10 % taqir-o‘tloq tuproqlardan iborat. O‘zbekiston yer fondining yer turlari bo‘yicha taqsimlanishi:

• 
  sug‘oriladigan yerlar – 9,2 %;
  
• 
  pichanzor va yaylovlar – 46,7 %;
  
• 
  o‘rmon va butazorlar – 7,6 %;
  
• 
  ko‘p yillik daraxtzorlar – 0,8 %;
  
• 
  tomorqa yerlari – 1,6 %;
  
• 
  bo‘z yerlar – 0,2 %;
  
• 
  boshqa yerlar – 34,0 %.