3-мавзу. Atmosfera havosini muhofaza qilish reja: Atmosfera havosi: ahamiyati, tuzilishi, tarkibi va uni ifloslovchi manbalar

2. Yer resurslaridan foydalanish jarayonida vujudga kelgan muammolar
Dehqonchilik vujudga kelgandan buyon insoniyat 2 mlrd. ga biologik mahsuldor tuproqlarni yo‘qotdi. Buning asosiy sabablari turlicha. Birinchidan, insonlar ming yillar mobaynida yashash va qishloq xo‘jalikda foydalanish uchun yaroqli yerlarni muntazam kengaytirib kelmoqda. Faqat XX asrning o‘zidayoq quruqlikdagi haydaladigan yerlar maydoni ikki martaga ortdi. O‘rmonlar kesildi, cho‘llar sug‘orildi, botqoqliklar quritildi, qo‘riq yerlar o‘zlashtirildi. Ikkinchidan, ishlov beriladigan yer va yaylovlarning kengaytirilishi bilan birga ularning sifati yomonlashdi, degradatsiyaga yuz tutdi. Mutaxassislarning hisoblashlaricha, eroziya tufayli yiliga 6-7 mln. ga yer qishloq xo‘jalikda foydalanishdan chiqarilmoqda. Hozirda dunyoning qurg‘oqchil hudud (region)larida cho‘llashishga duchor bo‘lgan maydonlar ko‘lami 9 mln km² ga yetdi, yana 30 mln. km² maydonga cho‘lashish xavf solmoqda. Bunda: cho‘llar dashtlarga, dashtlar savannalarga, savannalar o‘rmonlarga hujum qilmoqda. Cho‘l maydonlari, kengayishining asosiy sabablari qishloq xo‘jalik ekin maydonlariga “ortiqcha yuk”, o‘rmonlarning kesilishi, yaylovlardan tartibsiz, uzluksiz va jadal mol boqishdir. Yerlar degradatsiyasi yoki cho‘llashishning yana bir sababi rivojlanayotgan mamlakatlarda eksport uchun yakka hokim ekinlar mahsulotlari ishlab chiqarishning jadal o‘sib borayotganligidir.
Cho‘llashish – bu ekotizim (geotizim)lar mahsuldorligining kamayishi, yerlarning qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishga yaroqsiz holga kelishidir. Mutaxassislar cho‘llashishning asosiy sabablari: tabiiy va anropogen ( 1 - chizma) ta‘sirlar bo‘lishi, bunda tabiiy omillar 13 % va antropogen omillar 87 % ekanligini ta‘kidlaydilar (A.Babaev, 1991).
Cho‘llashish hozirda global ekologik muammolardan biriga aylangan.
O‘zbekistonda yerlar degradatsiyasining asosiy sabablari:

• 
  cho‘llashish, o‘rmonsizlanish;
  
• 
  tuproqlarning ikkilamchi sho‘rlashishi, suv bosish va zaxlashi;
  
• 
  tog‘ va tog‘ oldi hududlaridagi yerlarning suv va sug‘orish eroziyasiga uchrashi;
  
• 
  chorvachilik jadal hududlarda yaylovlarga bosim yuqoriligi va deflyatsiya;
  
• 
  yerlarning qishloq xo‘jalik va sanoat maqsadlarida o‘zlashtirishdagi texnogen cho‘llashish;
  
• 
  qishloq xo‘jalikda kuchli kimyoviy vositalar qo‘llanilishi, sanoat va maishiy chiqindilar va ziroatchilikdagi yakka hokimlik natijasida tuproqlarning ifloslanishi va hosildorlikning yo‘qotilishi;
  
• 
  cho‘llardagi konlarni o‘zlashtirish, texnikaning tartibsiz harakatlari va h.k.;
  
• 
  Orol dengizining qurishi oqibatida tuz-chang to‘zonlari yog‘ilishi hisobiga tuproqlarning sho‘rlanishi;
  
• 
  sug‘orishda ishlatiladigan suvlar sifatining nisbatan yomonlashganligi va b.
  

Cho’llashish

Rivojlanishning asosiy omillari va sabablari

Tabiiy

Antropogen

Nomaqbul meteosharoit (uzoq davomli qurg’oqchilik)

Tuproq sho’rlanishi

Engil jins – tarkibli tuproq

Yer osti suvlari sathining pasayishi

Shamol va suv eroziyasi

O’rmonlarning yo’qotilishi (daraxt va butalarning kesilishi)

Yaylovlarga kuchli bosim (tartibsiz mol boqish)

Yerlarning jadal haydalishi, deflyatsiya va tuproq sho’rlanishining kuchayishi

Suvdan nooqilona foydalanish, yer osti suvlari sathining pasayishi

O’tgan yilgi quruq o’tlarni yoqish, cho’llardagi tartibsiz transport harakatlari