3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

23.1. Ҳуқуқий-хулқ атвор тушунчаси ва хосссалари....

Ҳуқуқ ижтимоий муносабатларни тартибга солиш воситаси сифатида кишилар хулқ-атворига таъсир этади ва шу тариқа уларнинг хатти-ҳаракатини ҳуқуқий хулқ-атворга айлантиради.

Таъкидлаш жоизки, шу чоққача юридик адабиётда асосий диққат-эътибор кишилар хулқ-атворининг ҳуқуққа зид жиҳатига, яъни ҳуқуқбузарликка қаратилиб, ҳуқуқий ҳаракатлар хусусида камроқ фикр билдирилади. Аслида жамиятдаги аксарият фаолият ва хатти-ҳаракатлар ҳуқуққа мувофиқ, яъни ҳуқуқийдир.
Ҳуқуқий хатти-ҳаракатлар – шахс хатти-ҳаракатининг юри- дик нормаларга мувофиқ бўлишидир. Бу қонунга мос, юридик шаклда ифодаланган ижтимоий хатти-ҳаракат бўлиб, у туфайли ҳуқуқ амалга ошади. Ҳуқуқий хатти-ҳаракат доираси ва чегараси ҳуқуқий нормаларнинг диспозицияси билан белгиланади. Айнан у ҳуқуқий тартиботнинг моҳиятиҳисобланади.
Ҳуқуқий хатти-ҳаракат йўли билан жамият бошқарилади, унинг меъёрий ҳаёт – фаолияти тартибга солинади, фуқаролар- нинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари амалга оширилади. Жамиятда ву- жудга келадиган ва амалда бўладиган ҳуқуқий муносабатларнинг асосий қисми ўз мазмунига кўра ҳуқуқий хатти-ҳаракатлардир.
Қонуний хатти-ҳаракатлар қонунчилик қоидаларида назарда тутилган ва ҳуқуқий оқибатларга олиб келадиган ўз онги ва иродаси билан назорат қилинадиган шахсларнинг ва жамоавий ташкилотларнинг ижтимоий жиҳатдан аҳамиятли хатти-
Индивид (шахс) фаолиятининг иродавий хусусияти ва ижтимоий белгиланганлигини инобатга олган ҳолда, унинг ҳуқуқий хулқ- атворига қуйидагича таъриф бериш мумкин. Шахснинг ҳуқуқий хулқ-атвори деганда, инсон фаолиятининг иродавий фаол ва норматив-ҳуқуқий жиҳати тушунилиб, бунда субъектнинг ҳуқуқий принциплар ва нормаларга ижобий муносабати намоён бўлади ва у ижтимоий аҳамият касб этади.
Жамиятда кишиларнинг хулқи-атвори турли шаклларда на- моён бўлиб, уларнинг ифодаланиши, самараси, мотивлари, мақ- садлари ва оқибатларига қараб турларга ажратиш мумкин. Ҳу- қуққа мувофиқ хулқ-атвор ҳуқуқий норма билан ушбу норма таъ- минлаши кутилаётган ижтимоий самара (натижа) ўртаси боғлов- чи бўғин ҳисобланади. Мазкур хулқ-атвор турмушда қонунийлик режими талабларини амалга ошириш натижасидир, барча ҳуқу- қий хулқ-атворлар йиғиндиси эса, моҳият-эътиборига кўра жами- ятда ҳуқуқий тартиботнинг тантана қилишидир.
Субъектлар сифатида қонунда белгиланган тартибда тан олинган жисмоний ва юридик шахслар ҳисобланади.
Объектлар бўлиб моддий дунёнинг неъматлари, ижодий фаолият натижаси ва субъектларнинг хулқи ҳисобланади.
Объектив томон ҳуқуқий хулқнинг ҳаракат ёки ҳаракат- сизлик шаклларида намоён бўлишидир.
Субъектив томон ҳуқуқий хулқ-атворнинг ички томон- ларини ифодалаб, у ҳуқуқ субъектларининг ҳаракатлари мотив- лари, руҳий ҳолати, ички кечинмалари ҳамда масъулиятлилик даражаси билан тавсифланади.
Ҳуқуқий хатти-ҳаракат жуда кенг маънога эга. У ўз хусу- сиятига кўра бир хил эмас. Шахснинг ҳуқуқий тартибга солиш жараёнига жалб этилиш даражасига кўра ҳуқуқий хатти-ҳаракат қуйидаги тўрт турга ажратилади:
Юқоридагилардан келиб чиқадиган бўлсак, қонуний хатти-ҳаракатлар қуйидаги таърифларни бериши мумкин: давлат томонидан кафолатланган ва ҳимояланган қонун нормаларини риоя қилиш (бажариш, бажариш) дан иборат жисмоний ва юридик шахсларнинг ижтимоий жиҳатдан керакли, керакли ёки рухсат етиладиган ҳаракати.
. "Қонунчилик" атамаси профессионал ҳуқуқий ифодасидир, у камдан-кам учрайдиган сўзда ишлатилади. Қадимги Россияда, тўғри ҳолатларда ўзларини ҳисобга олган ҳолда, улар «насроний урф-одатларига», «ота-боболарнинг аҳдларига», «Россияда асрлар мобайнида одатий ҳолга келган», дэган.
Мажмуавий меъёрий тизимнинг мавҳум тушунчаси йўқ еди ва қонунийлик одатий ёки "ҳукмдорнинг фармонига биноан", "подшоҳ буйруғи билан", "ҳоким буйруғи" деб белгиланди. Россияда капиталистик муносабатларнинг ривожланиши билан кечикиб, хатти-ҳаракатларнинг қонунийлигини ўзгартириш учун аргументлар пайдо бўлди, "ўзини ўзи ҳаракатга келтириш", "қонунга мувофиқ ҳаракат қилиш"
Аммо ҳозирда "қонуний" ибораси умумий фойдаланишда қабул қилинмаган; кўпинча "қонуний", "рухсат этилган", "тўғри", "қонуний талабларга жавоб берадиган" деб ёзадилар ва ёзадилар. Аксарият ҳолларда ҳаракатларнинг қонунийлиги назарда тутилган; бу масала фақат тортишувларга дучор бўладиган ҳолатларда юзага келади.
Қонуний хатти-ҳаракатларнинг энг кэнг тарқалган тури юридик хатти-ҳаракатлар ҳисобланади. ХХ асрнинг 70-йилларида ижтимоий ҳаётнинг турли жабҳаларида қонуний ҳаракатлар жисмоний ва юридик шахсларнинг барча хатти-ҳаракатларининг 85-95 фоизини ташкил қилган.
Кейинги йилларда жиноятлар сони сезиларли даражада ошди, аммо савдо-сотиқ, қурилиш, ер муносабатлари ва тадбиркорлик фаолиятида аввалги кўплаб чекловлар бекор қилинганлиги сабабли, айниқса, иқтисодий соҳада фаолиятнинг қонунийлиги кўпаймоқда
Ҳақиқий хатти-ҳаракатлар ёки ҳаракатсизлик орқали амалга оширилади (ҳаракатлардан қочиш); Одатда қонуний хатти-ҳаракатлар белгиланади ва унинг белгилари қонунчиликнинг барча соҳаларида, ҳатто жиноятда (зарур ҳимояланиш қоидалари) тасвирланади. , улар қонун нормаларида бевосита белгиланмаган.
Фалсафий ва ижтимоий-сиёсий нуқтаи назардан қонуний хатти-ҳаракатлар эҳтимоли ва зарурияти, фойдали ва зарарли турлари билан боғлиқ. Давлат аниқ тарихий шароитларда, мавжуд ресурсларни ва бошқа кўпгина вазиятларни ҳисобга олган ҳолда, бундай ҳаракатлар нафақат реал тарзда амалга оширилиши, балки кафолатланиши, унинг амалга оширилишини таъминлаши, ҳар қандай тажовузлардан ҳимоя қилиши мумкинлиги очиқ-ойдин
Айрим қонуний хатти-ҳаракатлар, шубҳасиз, мавжуд ижтимоий еҳтиёжга боғлиқдир; уларнинг баъзилари Конституцияда мустаҳкамланган. Бу, масалан, Ватанни ҳимоя қилишнинг конституциявий мажбуриятига, солиқ тўлаш мажбуриятига асосланган хатти-ҳаракатлардир.
Қонуний хатти-ҳаракатлар мавжуд бўлиб, унда ҳар қандай ҳаракат ижтимоий еҳтиёжга боғлиқ деб айтилмайди. Масалан, дўконда ёки бозорда харид қилиш, жамоат ташкилотига қўшилиш ёки ундан чиқиб кетиш, никоҳ тузиш ёки ажрашиш ва бошқалар. Бироқ, индивидуал ҳаракатларнинг аҳамиятига нисбатан нейтрал муносабат оммавий миқёсда олиб борилган бундай хатти-ҳаракатларнинг умумий тавсифига тэнг емас: масалан, сотиб олиш ва сотиш, жамоат ташкилотларининг фаолият юритиши, умуман олганда оилани яратиш жамият учун зарурдир. Шунинг учун бундай ҳаракатларнинг қонунийлиги икки ҳолат билан белгиланади: оддий ижтимоий ривожланишга бўлган умумий еҳтиёж ва фуқароларнинг турли хил шахсий манфаатларини қондириш зарурати.
Бундан ташқари, хулқ-атвор турлари ҳам мавжуд, уларнинг фойдалари шубҳали ёки йўқ. Шундай қилиб, Соғлиқни сақлаш вазирлиги аҳолини соғлиғи учун чекиш хавфи ҳақида огоҳлантиради. Шунга қарамай, чекиш қонунийдир (баъзи жойлардан ташқари). Буни тақиқлаш мумкин емас. Одатда кэнг тарқалиши ва назорат ета олмаслиги сабабли. Шундай қилиб, кўп ҳолларда қонуний хатти-ҳаракатлар давлат (жамоат) ва шахсий манфаатларга жавоб беради. Шу билан бирга, қонун нормаларига риоя қилишнинг мотивацияси жуда бошқача бўлиши мумкин. Фуқаролар (ва юридик шахслар) қонуний ҳаракатларни амалга ошираётганда доимо жамият манфаатларига риоя етадиган дэган ғояни кучли соддалаштириш еди. Ўтган асрнинг охирида олиб борилган таҳлиллар, қонуний хатти-ҳаракат учун Мотивлар спектри жуда кэнг еканлигини кўрсатди. Қуйида энг кэнг тарқалган мотивлар рўйхати келтирилган:
1. Қонуннинг жамоат манфаатларига нисбатан ғоявий ишонч;
2. Жамиятга бўлган мажбурият, ҳуқуқий бурч;
3. Масъулиятнинг профессионал тушунчаси;
4. Бошқаларга нисбатан менинг ҳаракатимнинг фойдаси;
5. Стереотип, одатий хулқ;
6. Шахсий манфаат;
7. Конформал хатти-ҳаракатлар, кўпчиликларга топшириш,
8. Ҳуқуқий ёки бошқа жавобгарлик қўрқуви;
9. Қонуний воситалар орқали амалга ошириладиган салбий ниятлар.
Кўриб турганимиздек, ниятнинг йўналиши ва қонуннинг қонунийлиги ўртасида ҳеч қандай боғловчилик йўқ. Давлат ҳуқуқий меъёрлар чиқарувчи сифатида жуда кўп турли қарашлар (ижтимоий еҳтиёж, фойдали, даромадлилик, мажбурий қарор, вақтинчалик чора ва ҳ.к.) ва фуқаролар (ва юридик шахслар) нормани амалга оширишга интилади, унинг мавжудлиги билан ҳисобга олинади, унга мос келмасликдан қайғу чекишни истамайди ва ҳоказо. Шунинг учун, умуман олганда, қонуний хатти-ҳаракатларнинг ҳам ижтимоий, ҳам шахсий манфаатлар билан алоқаси мураккаб, кўпгина ва кўпинча зиддиятли деб тавсифланади. Шу билан бирга, яна бир бор таъкидлашимиз керакки, қонуний хатти-ҳаракатларда, кўп ҳолларда ҳам жамият, ҳам давлат, ҳам уни амалга ошираётганлар манфаатдор. Биринчиси - баъзи бир умумий мақсадларга еришиш учун, иккинчиси - чунки охир-оқибатда қонуний хатти-ҳаракатлар фойдали ёки дастлаб уларнинг манфаатларига мос келади.
Иккита қонуний хатти-ҳаракат мавжуд. уларни "моддий" ва "инструментал" деб атаймиз.
"Моддий" хатти-ҳаракатлар асосан ижтимоий, иқтисодий, ички ёки бошқа мақсадларга, асосан, шахсий хусусиятларга еришишга қаратилган бундай ҳаракатларнинг шартли муддатидир.
Бу ҳуқуқий меъёрлар (таълим, озиқ-овқат, савдо-сотиқ, ҳаракат, қурилиш) ҳолда амалга оширилиши мумкин бўлган меҳнат, маданий, сиёсий ва бошқа ҳуқуқ ва мажбуриятларни, (таълим, маданият, дам олиш, кўнгилочар ва бошқалар) ижтимоий фаолият соҳаларида қонуний ҳаракатларни амалга оширишдир.
Тарихий жиҳатдан ушбу соҳаларнинг аксарияти тўғри тартибга солишни талаб қилмаган. Мисол учун, савдо савдо майдончаларини чеклаш, божхона тўловларини киритиш, шунингдек айрим товарларни сотиш тақиқлари билан боғлиқ равишда маълум даражада ҳуқуқий хусусиятга эга бўлди.
"Материаллар" ҳаракатларини амалга оширишда субъектлар кўпинча уларнинг ҳуқуқий шаклига аҳамият бермайдилар, бу ҳақда билишмайди ва ҳатто баъзан унинг мавжудлигини ҳам ҳисобга олмайдилар. Бозорда харидорларнинг ҳеч бири (ва сотувчилар) ҳар сафар ўзи сотиб олганида Фуқаролик Кодексида белгиланган битимни амалга оширади деб ўйламайди.
Биз фуқаролар (ҳуқуқшуносликка нисбатан профессионал муносабатга эга бўлмаган) билан суҳбат қурдик ва уларга фақат битта савол бердик: уларнинг ҳаракатларидан қайси бири қонуний аҳамиятга эга деб ҳисоблайдилар? Бу ерда одатда жавоблар бор: "Мен бундай қилмаганман" (24 йил, иқтисодчи); "Менимча, никоҳдан ташқари ҳуқуқий тадбирлар бўлмаган" (48 ёшли, рассом); "Квартирага буюртма олди" (33 ёшли, физик); "Мен паспорт олдим" (19 ёшда, талаба).
Аммо охирги жавоблар "ҳуқуқий жиҳатдан ҳуқуқий тарғибот, ҳуқуқий ва ҳуқуқий воситаларни қонуний таърифлаш, бирлаштириш ёки ҳимоя қилиш учун хизмат қилувчи" деб таърифланиши мумкин бўлган "инструментал" хатти-ҳаракатлар ҳақида суҳбатдир. Аслида, бу ҳуқуқий шакл бўлиб, унда баъзи ҳуқуқий чоралар кўриш керак. Ушбу дизайн жуда хилма-хилдир. Бордию оддий пуллигиздан бошлаб ва кўплаб ҳужжатларни қабул қилмагунингизча, масалан, квартира сотиб олаётганда.
Ҳуқуқий "инструментал" ҳаракатлар бир неча муҳим мақсадларни кўзламоқда. Улар ушбу ёки бошқа "моддий" тадбирларни бажариш фактларини тасдиқлашади. Улар давлат, унинг хатти-ҳалол деб, бир ёки вопсолзовался ийм қоида ёки амалга мажбурият фуқароси. Улар давлат органлари мансабдор ва жисмоний шахслар суиистэмол эҳтимоли приедупрезҳдает ортиқ ҳуқуқий ҳуқуқлари, ҳаракатлар ва нуқтаи тўғрилигини назорат қилиш имконини беради. Бу билан "инструментал" ҳаракатлар барча ҳуқуқий муносабатлар давлат ва жамият институтлари барқарорлигини таъминлайди.
Кўриниб турибдики, кўп ҳолатларда улар маълум бир мустақилликка эга бўладилар (ва фуқаролар ва мансабдор шахслардан анча вақт ва куч талаб қилади). Фуқаролар автомобилни пул билан сотиб олгандек кўринади, энди у унинг мулкидир; аммо эгалари дўконда, Кўриниб турибдики, кўп ҳолатларда улар маълум бир мустақилликка эга бўладилар (ва фуқаролар ва мансабдор шахслардан анча вақт ва куч талаб қилади). Фуқаролар пулни пул билан сотиб олгани кўринади, энди унинг мулкидир; шу билан бирга, эгалари дўконда, Давлат йўл ҳаракати полициясида, суғурта компаниясида, солиқ идораларида бир нечта ҳужжат расмийлаштирмасдан машинага ўтира олмайдилар. Тўғри, у энди харид қилинган машинани ҳар қандай даъволардан ҳимоялашга кафолат беради.
Мавжуд фактларни ҳужжатлаштириш учун нотариус функциялари бор. Кўплаб мажбуриятлар суд қарорини талаб қилади. Ва суд жараёнида қабул қилинган баёнотларни, баёнотларни, илтимосларни ва қарорларни бажариш учун "инструментал", протокол олиб борилади. Ҳар қандай муҳим суд ҳужжатидаги ноаниқликлар (масалан, суд ҳукмидан бирининг имзоси йўқлиги) ушбу ҳужжатнинг ҳақиқий емаслигини англатади.
Юқорида таъкидланганидек, фуқароларнинг қонуний ҳаракатлари қонунийлаштирилиши учун кўп вақт ва куч сарфлаганда фуқаролар айни пайтда ушбу хатти-ҳаракатларнинг тан олиниши ва ҳимояланиши учун давлат кафолатларини олади. Албатта, кўплаб бундай тартиб-қоидалар, ноқонуний ва парокиализмни келтириб чиқарадиган кўплаб тартиб-қоидалар, шафқатсизлик ва ноқонуний хатти-ҳаракатларнинг асоссиз айбловларида давлат ҳокимиятининг курашавериб муваффақиятсизликка учрагани шубҳасиздир.
Адабиётда "инструментал", хусусан фуқаролик ва жиноят, процессуал муносабатлар баъзан "ижтимоий муносабатларнинг иккиламчи шакли" деб аталади. Агар бундай "икки баробар" фуқаролар, давлат ва жамоат бирлашмаларининг турли тажовузлардан ҳимоя қилинадиган ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қиладиган "қобиқ" шаклида хизмат қилишини ҳисобга олсак, буни қабул қиламиз.
"Инструментал" ҳаракатларида "моддий" ҳаракатларнинг ҳаракатларидан бир нечта фарқлар мавжуд. Масалан, бу ҳаракатларнинг мавзуси - фуқаро, албатта, нафақат ўнг қўл билан, балки қобилиятли бўлиши керак (агар, масалан, биронта шартни талаб қилмайдиган оддий харид қилиш, ўсмирни мажбурий бажарадиган) бўлиши керак. Муҳим муаммо муомалага лаёқатсиз кишининг манфаатларига тааллуқли бўлса, унинг қонуний вакили зарур юридик процедурани бажариш учун тайинланади.
Бундан ташқари, "инструментал" ҳаракатнинг субъектив томони ҳар доим онгли иродали қарорни ўз ичига олади (бу, хусусан, тасдиқланган, масалан, хоҳлаган кишиларнинг тайёрлашда). объектив томонига келсак, у ўзбошимчалик шаклига эга бўлмайди, қатъий қоидаларга назарда тутилган энг кўп ҳолларда ва шундай қилиб содир ҳаракатлари қонунийлигини тасдиқлайди. қайта-қайта махсус ҳолларда унинг йўл-йўриқ ва қарорлари Олий суд томонидан эътироф этилганидек, (барча турлари процессуал қоидаларга қўллашда осонлаштириш шахсларнинг ҳуқуқлари бузилишига, қабул қилинган қарорларни қайта кўриб чиқилиши ва қоғозбозликка олиб келади).