3-ma‟ruza leksikologiya haqida ma‟lumot. Lug‟at va ularning tiplari reja

ifoda (moddiy) tomoni
deb yuritiladi. Ilmiy 
adabiyotlarda bu 
nomema
deb ham yuritiladi.
4
Leksemaning mazmun (ichki) tomoni 
deganda quyidagilar nazarda 
tutiladi:
1. Leksema ifodalagan 
lug`aviy ma‟no,
ya‟ni leksemaning borliqdagi shaxs 
(
odam
), narsa (
kitob
), belgi (
yomon
), rang (
yashil
), hajm (
katta
), miqdor (
olti
), 
harakat (
yugur
) kabi tushunchalarni nomlashi.
2. Leksema orqali ifodalangan
uslubiy belgi:
ona
(uslubiy betaraf), 
volida
(uslubiy xoslangan). 
3. Leksema orqali ifodalangan
hissiy-ta‟siriy bo`yoq:
chehra
(ijobiy 
bo`yoq),
bashara
(salbiy bo`yoq). 
Ba‟zi ilmiy adabiyotlarda lug`aviy ma‟no
denonotativ
ma‟no
5
, uslubiy 
belgi va hissiy-ta‟siriy bo`yoqlar esa birgalikda
konnotativ
ma‟no
6
ham 
deyiladi. 
27-§. Lug`aviy ma‟no va uning tarkibiy qismlari 
Leksemaning
lug`aviy 
ma‟nosi
quyidagicha shakllanadi: inson o`z sezgi 
a‟zolari orqali borliqdagi narsa, hodisa, belgi, harakat va boshqalar haqida 
tushuncha hosil qiladi. Bu tushuncha inson ongida muhrlanib qoladi. Xuddi shu 
tushunchaga atab qo`yilgan nom ham inson ongida saqlanib qoladi va natijada nom 
va tushuncha o`rtasida mustahkam aloqa yuzaga keladi.
Semasiologiya fanida leksemaning lug`aviy ma‟nosi
semema
atamasi 
bilan ham beriladi. Semema ham o`z navbatida qismlarga bo`linadi. Bu qismlar 
semalar
deb ataladi. Har bir sema tushunchaning turli belgilarini aks ettiradi. 
Masalan,
quyosh
leksemasining lug`aviy ma‟nosini, ya‟ni sememasini quyidagi 
semalar tashkil etadi: 1) yulduz; 2) issiqlik tarqatuvchi osmon jismi; 3) 
3
Yozuvda leksemalardan keyin chiziqcha qo`yishni prof. Sh. Rahmatullayev taklif qilgan:
Sh. Rahmatullayev.
Hozirgi adabiy o`zbek tili. T., 2006, 22-bet. 
4
Ne‟matov H. Rasulov R. “O`zbek tili system leksikologiyasi asoslari”. T., “O`qituvchi”, 1995, 55-bet 
5
H.A.Jamolxonov. Hozirgi o`zbek adabiy tili. 2-qism. –T., 2004, 10-bet. 
6
О.С.Ахманова. Словарь лингвистических терминов. М., 1969, стр. 203 

---

yorug`lik tarqatuvchi osmon jismi; 4) bir qancha sayyoralarni o`ziga birlashtirgan 
tizim markazi; 5) Yer sayyorasidagi hayot manbasi; Bu ro`yxatni o`z bilimimizga 
tayangan holda yana davom ettirish mumkin.
Semalar ma‟no xususiyatlariga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi: