3-маъруза. Биноларнинг конструктив элементлари ва қурилишни индустрлаштириш

Номинал (координацион) ўлчам - бинонинг шартли лойиҳа ўқлари орасидаги масофани билдиради (3.1-расм). У ҳосилавий модулга каррали бўлиши керак, яъни
(3.1)

3.1-расм. Номинал (координацион) ўлчам.
Бу ерда k - бутун сон.

2. 
   Конструктив ўлчам – элементнинг, номинал ўлчамдан
   

конструктив зазорнинг қиймати “ ” га фарқ қилувчи, лойиҳавий ўлчамини билдиради, яъни
(3.2)

3.2-расм. Конструктив ўлчам.
Ғовакли плиталарнингн конструктив ўлчамларини Серия 1.141.1-31с бўйича олиб қараладиган бўлса 3460, 4060, 5260, 6460ни ташкил этади.
Бу конструкциялар лойиҳа ўқларига қуйидаги боғланади. Номинал ўлчам 3600мм бўлганда бу оралиқга конструктив узунлиги 3460мм бўлган плиталар ўрнатилса бўлади. Бунда лойиҳа ўқлари 400мм қалинликдаги деворларнинг ўртасидан ўтганда плитанинг деворга таяниш масофаси 130 ммни ташкил этади.
Айрим йиғма конструктив элементларнинг бинода жойлашган ўрнига боғлиқ ҳолда уларнинг конструктив ўлчамлари номинал ўлчамдан катта бўлиши ҳам мумкин.
Ҳақиқий ўлчам - бу элементнинг конструктив ўлчамидан руҳсат этилган хатоликнинг қиймати (допуск - С) га фарқ қилувчи ўлчамдир, яъни
(7.3)

3.3-расм. Ҳақиқий ўлчам.
Руҳсат этилган хатолик “С” элементнинг тайёрлашдаги белгиланган аниқлик классига боғлиқ бўлиб, ҳар қандай турдаги элементлар учун технологик жараёнлар, ишлаб чиқариш талабларидан келиб чиққан ҳолда меёърий ҳужжатларда унинг қиймати қатъий белгилаб қўйилади.


Такрорлаш учун саволлар:

1. 
   Қурилишда унификациянинг аҳамияти нимада намоён бўлади?
   
2. 
   Типизация нимани англатади?
   
3. 
   Стандартизация нимани англатади?
   
4. 
   Ягона модул системасининг моҳияти нимада ва қанақа модулларни биласиз?
   
5. 
   Қурилишда қандай ўлчамлардан фойдаланилади?
   

БИНОЛАРГА ҚЎЙИЛАДИГАН АСОСИЙ ТАЛАБЛАР Қурилишни ривожлантиришнинг асосий йўлларидан бири қурилишни индустрлаштириш ҳисобланади. Бу деган сўз қурилиш корхоналарини тубдан ўзгартириш, максимал тайёр йирик конструкциялар ва уларнинг элементлари ҳамда блокларини механизация ёрдамида узлуксиз жараёнда йиғиш ва монтаж қилиш демакдир. Ихтисослашган заводларда тайёрланган бундай конструкциялар йиғма конструкциялар деб аталади. Бу конструкцияларни тайёрлаш ва монтаж ишларини механизациялаш қурилишда, меҳнат сарфини камайтиришга, қурилиш муддатларини қисқартиришга, сифатини оширишга, нархини пасайтиришга ҳамда материалларни тежашга олиб келади. Қурилишни индустрлаштиришнинг асосий белгиларидан бири қурилиш-монтаж ишларини комплекс механизациялаш ва автоматлаштириш, уларда ишлатиладиган конструкцияларни эса йирик темирбетон буюмлари заводларида, уй-жой қурилиш комбинатларида максимал йиғма ҳолда кўплаб ишлаб чиқарилишидир. Йиғма конструкцияларни ҳар хил материаллардан ишлаб чиқариш мумкин. Ҳозир заводларда йиғма конструкциялар кўпинча темир-бетондан ишлаб чиқарилади. Қурилиш амалиётида катта ўлчамли пўлат конструкциялар билан биргаликда енгил металл қотишма ва пластмассадан ишланган йиғма конструкциялар тобора кўпроқ ишлатилмоқда. Йиғма элементларни ишлаб чиқариш вақтида буюмларнинг турларини камайтириш техник ва иқтисодий жиҳатдан жуда муҳим ҳисобланади. Бунга эришиш учун уларни бир хиллаш, типларга ажратиш ва стандартлаш талаб қилинади. Бир хиллаш (унификация) деганда турли хил йиғма конструкциялардаги деталларнинг ўлчамларини бир хиллаштириш тушунилади: бунда уларни тайёрлаш технологияси анча соддалашади, монтаж ишлари тезлашади.
Қурилиш конструкцияларини бир хиллаш бинонинг ҳажмий-тархий параметрлари: қаватларнинг баландлиги, оралиқлар (пролёт) ўлчамларининг турли-туманлигини камайтиришга, ҳамда конструкцияга таъсир этадиган ҳисобий юклар (нагрузка)ни унификациялашга асосланган. Бир хил шаклдаги конструкцияларни ҳар хил мақсадларга мўлжалланган биноларда ишлатилиши мумкин, яъни бундай ҳолда конструкциялар бир-бирларининг ўрнида ишлатилиб, уларнинг универсаллиги таъминланади. Ўрнини алмаштириш деганда бирор элементни бино параметрларини ўзгартирмасдан бошқа ўлчамга эга бўлган деталл билан алмаштириш тушунилади, масалан, кенглиги 3000мм бўлган том ёпма плиталари ўрнига эни 1500мм плиталардан иккитасини ишлатиш ва ҳ.к. битта конструкция элементини типи ва катта-кичиклиги бўйича ҳар хил кўринишдаги биноларда ишлатиш мумкинлиги элементнинг универсаллиги дейилади. Типларга ажратиш қурилишда кўп марта фойдаланишга ярайдиган айрим конструкцияларнинг иқтисодий жиҳатдан энг самарали ечимини топиш ва танлашдан иборат. Типларга ажратиш қурилиш конструкцияларининг тип-ўлчамларини, ҳамда биноларнинг типлари сонини камайтириш имкониятини вужудга келтириш билан бирга қурилиш ишларини осонлаштиради ва арзонлаштиради. Лойиҳа ташқилотлари томонидан таклиф этилган ва қурилиш амалиётида текшириб кўрилган типовой деталлар ва конструкциялар стандартлаштирилади (намуна). Стандартлаш қурилиш констуркциялари ва буюмларини бир хиллаш ҳамда типларга ажратишнинг энг сўнгги босқичидир. Стандартлаштирилган қурилиш элементлари деталлар ва конструкциялар учун маълум бир шаклга, ўлчамларга, сифатларга эга бўлиб, уларни тайёрлашда муайян техник талаб ва шартларга қатъий риоя қилинади.
Бинолар лойиҳасини яратишда стандартлаштирилган ва каталогларга киритилган, буюм ва деталлар қўлланади. Кўплаб қуриладиган биноларда ишлатиладиган йиғма буюмларнинг типлари сонини камайтириш мақсадида деталларнинг ягона сортменти ишлаб чиқарилган. Қурилиш деталларининг ягона сортаментни жорий этиш буюмларни кўплаб ишлаб чиқариш технологиясини яхшилашга, уларнинг сифатини оширишга ва таннархини пасайтиришга ёрдам беради.