3 I bob yirtqich qushlarning biologiyasi, sitematikasi

Boyo’g’li (uy yapaloqqushi) – Athene noctua [Scoroli, 1769]
Yapaloqqushlar yoki tungi yirtqich qushlar turkumiga kiradi. Musicha
kattaligida, O’zbekistondagi o’troq qushlardan hisoblanadi. Patlari qoramtir,
qo’ng’ir, kulrang, sarg’ich ranglarning aralash ko’inishida. Qoramtir-sarg’ich
hollarda ko’p uchraydi. Qorin tomoni sarg’ish, qoramtir yo’llari bor. SHuning
uchun quloqli yapaloqqush nomini olgan. Bu qush o’zi uya qurmaydi. O’z
tuxumini hakka, qarg’a, olahakka kabi qushlarning eski uyasiga, daraxt
kovaklariga qo’yadi. Aprel’ oyida 3-4 tadan tuxum qo’yadi. Tuxumini urg’ochisi
bosadi, bir oyda bola ochib chiqadi. Erkaklari ovqat olib keladi, urg’ochilari uni
bolalariga berib boqadi. Yapaloq qushlarning ko’plari tunni faol o’tkazadi.
Qorong’u tushishi bilan qabriston atroflarida, tashlandiq uylarda, bog’larda
ularning o’ziga xos sayrashlarini eshitish mumkin. Bu qushlarga mahalliy aholi
insonlarga harobalar tilaydi yoki bular bor joylar harobalarga aylanadi, deb
noto’g’ri munosabatda bo’ladi. Bu qushlarni qabriston atrofida, haroba –
tashlandiq joylarda uchrashiga sabab, sichqon va kalamush kabi kemiruvchilar
ularning asosiy ozig’i bo’lib xizmat qiladi. SHunisi bilan ular foydali hisoblanadi.
Ularni himoya qilish uchun xalq orasida tushuntirish ishlarini olib borish kerak. Bu
qush CITES ning II ilovasiga kiritilgan(6-rasm).
Soz bo’ktargisi, botqoqlik bo’ktargisi – Sircus aeruginosus
[Linnaeus, 1758]
Soz bo’ktargisi qarchig’aylar oilasining vakili. Makiyonlarining rangi
qoramtir, erkaklarining usti qo’ng’ir, dumi och ko’kimtir, qanotlarida dog’lari
bo’ladi. Markaziy Farg’onada Sirdaryo qirg’oqlaridagi suv havzalari ustida,
baliqchilik xo’jaliklari, suv tozalash inshootlari, botqoqliklari ustida uchib yuradi.
Makiyonlarining og’irligi – 620-740 g keladi. Erkaklari kichikroq bo’ladi.
Afrikada qishlab O’zbekistonga may oyida kelib, sentyabr’ oylarida uchib ketadi.
Bo’ktargilar Sirdaryo bo’ylaridagi, baliqchilik xo’jaliklaridagi, suv tozalash
inshootlari qamishzorlari, u yerdagi do’ngliklarga aprel’ oylarida uya quradi.
Do’ngliklar qamish va qo’g’aning 80-100 sm diametrli, 25-30 sm balandlikdagi
katta uyumlaridan iborat bo’ladi. Uyasining chuqurligi 15-20 sm keladi. Inni
qurishda xo’rozi va makiyoni ishtirok etadi. Har bir makiyoni 2 tadan 6 tagacha
tuxum qo’yadi. Tuxum oq bo’lib, ozgina och-yashil tusda tovlanib turadi. Birinchi
tuxumini qo’yishi bilan makiyoni tuxum bosa boshlaydi. SHuning uchun tuxumlari
har xil yoshda bo’ladi. Bo’ktargilar 32-36 kun tuxum bosadi. Uchirma jo’jalari
iyuldan-avgustgacha uchraydi
Ayrim hollarda boshqa qushlar, ularning tuxum bosib yotgan makiyonlari,
jo’jalari va tuxumlari bilan ham oziqlanadi. Bazan kemiruvchilar, kaltakesak va
hasharotlarni ham tutib yeydi. O’limtiklardan qaytmaydi. Soz bo’ktargisi, asosan,
qushlarni qirib, ov xo’jaliklariga zarar yetkazadi. Bu qushlar CITES ning II
ilovasiga kiritilgan.