3 I боб. Меҳнат унумдорлиги ва корхонада уни оширишнинг назарий-услубий асослари

Фарғона вилоятида меҳнат ресурслари ва аҳолининг иш билан бандлиги таҳлили⁶.

№	Кўрсаткичлар номлари	Ўлчов бирлиги	2016 й. якуни, ҳақиқатда	2017 й. якуни, ҳақиқатда	2016 й. якунига нисбатан %да
1	Давр оҳирига доимий аҳоли сони	минг киши	3386,1	3445,3	101,7
2	Банд аҳоли сони	минг киши	1431,1	1462,8	102,2
шу жумладан, иктисодиёт тармоклари буйича
	моддий ишлаб чиқаришда	минг киши	1001,1	1027,8	102,7
шундан:
	- саноат	минг киши	205,7	211,0	102,6
	- қишлоқ ва урмон хужалиги	минг киши	408,1	411,5	100,8
3	номоддий ишлаб чиқаришда	минг киши	430,0	436,0	101,4
4	Меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли сони	минг киши	1964,1	1973,7	100.5
5	Ишлаётган ўсмирлар ва пенсионерлар сони	минг киши	7,4	7,4	100.0
6	Иқтисодий фаол аҳоли	минг киши	1505,9	1545,3	102.6
7	Иқтисодиётда банд аҳоли сони	минг киши	1431,1	1462,8	102.2
8	жами ишсизлар сони	киши	74778	82467	110.3
9	Меҳнат органларида давр оҳирига руйхатга олинган ишсизлар сони	киши	78910	44675	56.6
10	Ўртача ойлик иш хаки	сўм	1081247,3	1195750,5	110,6
11	Ўртача ойлик нафака	сўм	290935,5	352843,8	121,3

2.2-жадвал маълумотларига қараганда, Фарғона шаҳарида жами аҳоли сони 268,1 минг кишини ташкил этади. Меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли сони 179 минг киши, ишлаётган ўсмирлар ва пенсионерлар сони 8 минг киши, иқтисодий фаол аҳоли сони 135.6 минг киши, иқтисодиётда банд аҳоли сони 129.8 минг кишини ташкил этади. Жами ишсизлар эса 5803 нафар, улардан 3756 нафари Бандлик Марказига иш сўраб мурожжат этганлар, иш билан таъминланганлар эса 3570 нафарга пасайган. Аксарият аҳолинининг меҳнатга лаёқатли қисми ўзининг таморқаси ёки кичик бизнес билан шуғулланувчиларни ташкил қилади.
2017 йилнинг ҳолатига Фарғона шаҳар аҳолиси 234,7 минг кишини ташкил этиб, шундан 167,4минг нафари меҳнатга қобилиятли, 40,1 минг ўқувчи, 25,3 минг пенсионер ва ногиронлар. Жами меҳнат ресурслари 167,4 минг киши бўлиб, жумладан: расмий секторда ишловчилар 97,5 минг нафар, норасмий секторда 66,4 минг, вақтинча иш билан банд бўлмаганлар 3,6 минг нафардир.

2.2-жадвал

Фарғона шаҳар меҳнат ресурсларининг таҳлили⁷.

Кўрсаткичлар	2016 йил	2017 йил	2017й. 2016 й.га нисбатан, %
Доимий аҳолининг ўртача сони, минг киши	264,9	268,1	101.2
Меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли сони, минг киши	178,2	179	100.4
Ишлаётган ўсмирлар ва пенсионерлар сони, минг киши	2,3	0,8	34.8
Иқтисодий фаол аҳоли, минг киши	132,3	135,6	102.5
Иқтисодиётда банд аҳоли сони, минг киши	127	129,8	102.2
Жами ишсизлар, киши	5262	5803	110.3
Меҳнат органларига мурожаат қилганлар сони, киши	6040	3756	62.2
Иш билан таъминланган ишсизлар сони, киши	5832	3570	61.2
Рўйхатга олинган ишсизлар сони, киши	-	3

Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш ва унинг ҳисоботини тузишни таҳлил этишда меҳнат ресурсларининг ҳисобот балансидан фойдаланилади. Бундай баланс меҳнат ресурсларининг шаҳар ва кишлок жойларга тақсимланган ҳолда Ўзбекистон Республикаси, Коракалпогистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри бўйича ҳар бир йил якунларига қура тўзилади. Ушбу ҳисобот орқали меҳнат ресурсларининг фойдаланиш даражаси таҳлил этилади ва меҳнат ресурсларини прогноз балансини тузиш имконияти яратилади.

Ҳисобот баланси қуйидаги кўрсаткичларни ўз ичига олади:
1. Меҳнат ресурсларинг микдори
Мазкур микдор меҳнатга қобилиятли ёшдаги аҳоли сони ва меҳнатга қобилиятли ёшдан кичиқ ва қатта ёшдаги ишловчилар сони йигиндиси сифатида аниқланади:
МР = МЁА+ ИУП,
Бунда, МР – меҳнат ресурслари; МЁА– меҳнатга қобилиятли ёшдаги аҳоли; ИУП – ишлаётган усмирлар ва пенсионерлар.
МЁА сони меҳнат ёшидаги аҳоли ( 16 ёшдан 60 ёшгача бўлган эркақлар ва 16 ёшдан 55 ёшгача бўлган ҳотин-кизлар) сонидан меҳнатга қобилиятли ёшдаги ҳар иккала жинсдаги I ва II гуруҳ ногиронлар сони чиқариб ташланган ҳолда аниқланади:
МКА = Э _(16-60) + Ҳ _(16-55) – Н _or,
Бунда: Э _(16-60) – 16 ёшдан 60 ёшгача бўлган эркақлар; Ҳ _(16-55) – 16 ёшдан 55 ёшгача бўлган аёллар; Н_or – меҳнатга қобилиятли ёшдаги I ва II гуруҳ ногиронлари (16-60 ёшгача бўлган эркақлар ҳамда 16-55 ёшгача бўлган ҳотин-кизлар).
Ахборот олиш манбалари:
Э _(16-60), Ҳ _(16-55) бўйича – аҳолининг жинсий ёш таркиби тўғрисидаги статистика таълумотлари; Н_or бўйича – Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигининг меҳнатга қобилиятли ёшдаги ногиронлар сони тўғрисидаги таълумотлари; ИУП бўйича – корхоналарнинг ишлаётган 16 ёшгача бўлган усмирлар ва пенсионерлар тўғрисидаги статистика таълумотлари.
2. Иқтисодий фаол аҳоли сони
Мазкур микдор формула бўйича аниқланади:
ИФ = ИБ+ ИМ,
Бунда: ИФ – аҳолининг иқтисодий фаол кисми; ИТ– иш билан бандалар; ИМ – ишга жойлаштиришга муҳтож бўлган иш билан таъминланмаган шаҳслар.
2.1. Иш билан бандлар сони
Ҳисобот даврида иш билан таъминланганлар сони қуйидаги формула бўйича ҳисоблаб чиқилади:
ИБ= И_р + И_дҳ + И_нр,
Бунда: И_р–иқтисодиётнинг расмий секторида ишловчилар, шу жумладан юридик шаҳсни ташкил этмасдан фаолиятни амалга оширувчи руйҳатдан утказилган тадбиркорлар; И_дҳ–деҳқон хўжаликларида ишловчилар; И_нр–иқтисодиётнинг норасмий секторида ишловчилар.
Ахборот олиш манбаи:
И_р бўйича – корхоналар ва ташкилотларнинг меҳнат бўйича статистика ҳисоботлари, солик органларининг таълумотлари; И_дҳ бўйича – статистика таълумотлари ва иш кучини ўрганиб чиқиш натижалари;И_нр бўйича – иш кучини ўрганиб чиқиш таълумотлари.
Иқтисодиётнинг норасмий секторида иш билан таъминланган шаҳслар сони Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги томонидан маҳсус ишлаб чиқилган саволнома бўйича ҳар чоракда амалга ошириладиган иш кучини ўрганиб чиқиш асосида аниқланади.
Иқтисодиётнинг норасмий секторида иш билан таъминланган аҳоли сонини аниқлаш учун ишчи кучини танлаб ўрганиб чиқиш таълумотлари асосида:
А) Иқтисодиётнинг норасмий секторида фаолиятнинг тегишли турлари билан шуғулланувчи шаҳслар сонининг меҳнатга лаёқатли ёшдаги сураб чиқилганларнинг умумий сонидаги салмоги қуйидаги формула бўйича аниқланади:
СС_i = СМ_i: СМ*100
Бунда: СС – иқтисодиётнинг норасмий секторида фаолиятнинг аниқ тури (i) билан шуғулланувчи сураб чиқилганлар салмоғи; СМi иқтисодиётнинг норасмий секторида фаолиятнинг аниқ тури билан шуғулланувчи сураб чиқилганлар сони; СМ– меҳнатга лаёқатли ёшдаги суралганлар сони, ҳаммаси.
Б) Олинган салмок бўйича иқтисодиётнинг норасмий секторида фаолиятнинг аниқ тури билан шуғулланувчи аҳоли сонининг ҳисоб-китоби қуйидаги формула бўйича аниқланади:
НРБ_i = МЁА *СС_i : 100
Бунда: НРБ_i – иқтисодиётнинг норасмий секторида фаолиятнинг аниқ тури (i) билан шуғулланувчилар сони; МЁА – меҳнатга қобилиятли ёшдаги аҳоли сони.
Меҳнатга қобилиятли ёшаги аҳоли сони тўғрисида Ахборот олиш манбаи – аҳолининг жинсий ва ёш таркиби тўғрисидаги статистика ҳисоботи таълумотлари.
В) иқтисодиётнинг норасмий секторида иш билан таъминланганларнинг умумий сонини аниқлаш учун фаолиятнинг ҳар бир аниқ тури бўйича НРБ тўғрисидаги таълумотлар жамланади:
НРБ = ΣНРБ_i
Бунда: НРБ – иқтисодиётнинг норасмий секторида таъминланганлар сони, ҳаммаси.
Меҳнат ресурсларининг моддий ишлаб чиқариш тармоқларида фойдаланиш ҳолати қуйидагичадир. Саноат тармогида иш билан бандлик даражаси 7 фоизга усган бўлса, транспорт ва алока тармоқларида бу кўрсаткич 11,3 фоизни ташкил этади. Моддий ишлаб чиқаришнинг бошқа тармоқларида бандлик даражаси 36,1 фоизгача қутарилган. Кишлок ва урмон хўжалигида эса бундай ҳолатни қуриш анча кийин. Ушбу соҳада иш билан бандлик даражаси жорий 2006 йилда утган йилга нисбатан 8,6 фоизга камайган. Бизнингча бу кўрсаткични қуйидагича изоҳлаш мумкин. Бир томондан кишлок хўжалигида банд бўлганлар сони гарчи 32 минг кишига камайган бўлса ҳам ялпи кишлок хўжалик маҳсулотларини етиштириш утган йилнинг даражасидан деярли ўзгармаган. Шу билан бирга жон бошига ишлаб чиқарилган кишлок хўжалик маҳсулотлари салмоги унча юқори эмас. Иккинчи томондан, бу жараёнларни изоҳлашда кишлок хўжалик тармогида ҳам инновацияни жорий этиш ва унинг самарадорлигин ошириш зарурияти келиб чиқмокда. Шубҳасиз янги техника ва технологиялар ва инвестицияларни киритиш минтака кишлок хўжалигини ривожланишига ва жон бошига етиштирилаётган маҳсулот ҳажмини кўпайишига имкон яратади.
Ҳулоса қилиб айтганимизда, меҳнат ресурсларидан фойдаланиш ҳам мамлақат, ҳам минтака ижтимоий иқтисодий салоҳиятини қутаришда муҳим бир восита эканлигини унутмаслик керак.
Маҳсулот ишлаб чиқаришнинг бажарилиш корхона иш кучи билан таъминланиши ва улардан фойдаланиш кўрсаткичларига кўп жиҳатдан боғлиқ. Меҳнат ресурслари ишлаб чиқаришга уч ёқлама таъсир этади:
1) Корхонани меҳнат ресурслари билан таъминлаш даражаси.
2) Иш вақтидан фойдаланиш.
3) Меҳнат унумдорлик даражаси.
Корхонанаинг барча бўғинларида хизмат қиладиган ходимлари икки гуруҳга бўлинади:

• 
  саноат ишлаб чиқариш ходимлари;
  
• 
  ноишлаб чиқариш соҳасидаги ходимлар.
  

Ишлаб чиқариш жараёнида меҳнат қиладиган категориядаги цех ускуналарини капитал таъмирлаш, корхона бошқарув бўлими, конструктор бюроси, ёнғиндан муҳофаза қилиш соҳасидаги ходимлар саноат ишлаб чиқариш ходимлари деб аталади.
Тарнспорт, уй-жой хўжалиги, болалар боғчаси ва маданий-маърифий соҳалардаги ходимлар ноишлаб чиқариш ходимлари таркибига киради. Саноат ишлаб чиқариш ходимлари ишлаб чиқаришдаги ролига қараб қуйидаги категориядаги ходимларга бўлинади:

• 
  ишчилар
  
• 
  хизматчилар
  
• 
  раҳбар ходимлар
  
• 
  мутахассислар
  
• 
  қоровуллик хизмати ходимлар
  

Ишчи кучининг таҳлили корхона меҳнат ресурслари билан таъминланишини аниқлашдан бошланади. Бунинг учун жами саноат ишлаб чиқариш ходимларининг сони шу жумладан, айрим категориядаги ходимлар режаси билан таққосланиб, аниқланади. Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми нафақат корхонанинг умумий миқдорда меҳнат ресурслари билан таъминланишига боғлиқ бўлмай, балки ходимларнинг тузилишига боғлиқ. Шу боис ходимларнинг структураси, уларнинг ўзгариши, ўзгариш сабаблари ва динамикаси таҳлил этилиши лозим.
2017 йилда 4649,4 млрд.сўмлик саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарилиб, ўсиш суръати ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 107,8 фоизни ташкил этди. Умумий ишлаб чиқарилган саноат маҳсулоти ҳажмида нодавлат секторининг улуши 99,6 фоизни ташкил қилди.
2017 йилда ҳудудий саноат корхоналари томонидан 931,6 млрд. сўмлик саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарилиб, ўсиш суръати ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 121,5 фоизни ташкил этди. Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмида ҳудудий саноат корхоналарининг улуши 20 фоизни ташкил этди.
Вилоятда ялпи саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш бўйича белгиланган прогноз кўрсаткичнинг (104,1 %) 3,7 фоиз ошиғи билан бажарилиши таъминланган бўлсада, вилоят бўйича 6 та йирик саноат корхоналари томонидан ишлаб чиқариш хажми ўтган йилга нисбатан 83,8 млрд.сўмга пасайтирилган.
Таҳлил этишда саноат ишлаб чиқариш ходимларининг сони ўтган йил билан солиштирилиб, корхонанинг меҳнат ресурслари билан таъминланиши аниқланади.
Таҳлил мақсадлари қуйидаги жадвал маълумотларидан фойдаланамиз.
2.3-жадвал маълумотлари корхонада саноат ишлаб чиқариш ходимлари сони 11 кишига қисқарганини кўрсатмоқда. Бу асосан ишчилар сонининг камайиши ҳисобига рўй берган бўлиб, бошқа ходимлар сони яъни раҳбарлар, мутахассислар, хизматчилар сони ўзгармаган. Лекин ишчилар сони бўйича мутлоқ фарқ асосида улардан фойдаланиш бўйича хулоса чиқариб бўлмайди. Бунинг учун эса ишчилар сони бўйича нисбий фарқни аниқлаш зарур ҳисобланади, яъни ишчилар сони ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмининг даражасига тузаттирилган ҳолда таҳлил этилади. Таҳлил мақсадларида қуйидаги жадвал маълумотларидан фойдаланамиз.
2.3-жадвал.