3 i-bob. Axolini sifatli oziq-ovqat maxsulotlari bilan ta’minlashning asosiy mexanizmalari

Diagramma -2. O’zbekistonda dunyoning boshqa mamlakatlari bilan 

solishtirganda, don va dukkakli maxsulotlar, go`sht va baliq maxsulotlariga 

nisbatan ko`pro iste’mol qilinishi kuzatiladi

 

 

 

Mana  shundan  kelib  chiqqan  holda,  keyingi  bosqichlarda  oziq-ovqat 

xavfsizligini  ta’minlash  yanada  yangi,  murakkabroq  yondashuvlarni,  siyosat  va 

vositalarni  qo’llashni  talab  etadi.  Shu  munosabat  bilan  oziq-ovqat  xavfsizligini 

uchta  asosiy  jihatni:  1)  oziq-ovqat  mavjudligi,  2)  oziq-ovqat  mahsulotlarining 

---

45 

 

yetarliligi  va  3)  oziq-ovqatning  muvozanatliligi  va  sifatini  qamrab  oluvchi 

kompleks muammo sifatida qarash maqsadga muvofiqdir. Oziq-ovqat siyosatining 

asosiy  maqsadli  yo’nalishlari  mana  shu  uch  asosiy  yo’nalish  bo’yicha 

shakllantirilishi  lozim.  Birinchi  maqsadni  –  oziq-ovqat  mahsulotlarining  zarur 

hajmda mavjud bo’lishini ta’minlash – prognozlashtiriladigan talab baholaridan va 

aholining  maqbul  ko’rishidan  kelib  chiqib  oziq-ovqat  tovarlari  hajmlarini 

ko’paytirishni va ularni ishlab chiqarish tuzilmasini maqbullashtirishni talab etadi. 

1-diagrammada    oziq-ovqat  tovarlari  ishlab  chiqarish  hajmi  va  tarkibini  2012  yil 

darajasida  saqlab  qolgan  holda  2025  yilda  oziq-ovqat  mahsulotlarining  har  biri 

bo’yicha  iste’mol  qilish,  ishlab  chiqarish  va  kutilayotgan  taqchillikning 

prognozlashtirilayotgan  hajmlari  taqdim  etilgan.  Taqdim  etilgan  prognozlar 

asosida  istiqbolda  oziq-ovqat  bilan  ta’minlash  bo’yicha  maqsadlarni  amalga 

oshirish  uchun  ikkita  stsenariyni  ko’rib  chiqish  mumkin.  Birinchi  stsenariy  oziq-

ovqat  tovarlari  ishlab  chiqarish  va  iste’mol  qilish  balanslarini  saqlab  qolishga 

yo’naltirilishni  taqozo  etadi  va  kutilayotgan  taqchilliklarni  qoplash  uchun  oziq-

ovqat  tovarlari  ishlab  chiqarish  hajmlarini  ko’paytirishni  talab  qiladi.  Bunda 

bog’dorchilik  va  sabzavotchilikning  intensiv  usullarini  joriy  etish  hamda 

rentabelsiz  yerlarda  paxta  ekishni  qisqartirish  hisobiga  o’stiriladigan  oziq-ovqat 

tovarlari  yetishtirish  maydonlarini  kengaytirish  hisobiga  qishloq  xo’jaligi  ekinlari 

hosildorligini  oshirish  ushbu  maqsadga  erishishning  asosiy  vositalari  hisoblanadi. 

Jumladan,  olingan  baholarga  muvofiq  don  ekinlari  bo’yicha  kutilayotgan 

taqchillikni  qoplash  uchun  2025  yilga  borib  ularning  o’rtacha  hosildorligini  2012 

yildagi  gektaridan  42,4  tsentnerdan  gektaridan  55  tsentnergacha  oshirish  va  ekin 

maydonlarini  472,3  ming  gektardan  1500  ming  gektargacha  ko’paytirish  talab 

etiladi.  Xuddi  shu  tarzda  sabzavot  ekinlari  va  mevalarning  o’rtacha  hosildorligini 

tegishli  ravishda  47%  va  60%ga  oshirish  va  ularning  ekin  maydonlarini  navbati 

bilan 20 va 10 foizga ko’paytirish talab etiladi. 

 

Ikkinchi  stsenariyni  amalga  oshirish  O’zbekiston  nisbatan  ustunlikka  ega 

bo’lgan  oziq-ovqat  tovarlarini  eksport  qilishni  ko’paytirish  maqsadida    ularni 

---

46 

 

yetishtirishni  oshirishni nazarda tutadi.  Bu, bir tomondan, don ekinlari ekiladigan 

ekin  maydonlarini  lalmi  yerlarda  42  ming  gektarga  qisqartirishni  va  ushbu 

yerlardan  meva  yetishtirish  uchun  foydalanishni  taqozo  etadi.  Ikkinchi  tomondan  

rentabelsiz yerlarda paxta ekiladigan maydonlarni 60 ming gektarga qisqartirishni  

va ushbu yerlardan sabzavot yetishtirish uchun foydalanishni talab etadi. 

 

Chunki  ushbu  yerlarda  sabzavot  yetishtirish    iqtisodiy  nuqtai  nazardan 

paxta  yetishtirishga  qaraganda  maqsadga  muvofiqdir.Ushbu  stsenariy  2012-2025 

yillarda  mevalarning  o’rtacha  hosildorligini  gektariga  100  tsentnerdan  200 

tsentnergacha,  sabzavotlar  hosildorligini  esa  gektaridan  300  tsentnerdan  480 

tsentnergacha oshirishni taqozo etadi. 42 ming gektar ekin maydoniga don ekinlari 

o’rniga  meva  yetishtirish  hisobiga    iqtisodiyotning  umumiy  yutug’i  3398,2  mln 

dollarni,  60  ming  gektar  ekin  maydoniga  paxta  o’rniga  sabzavot  mahsulotlari 

yetishtirish  hisobiga  esa  -1384,2  mln  dollarni  tashkil  etadi  (2010-2012  yillarning 

o’rtacha  narxlarida).  Bunda  qishloq  xo’jaligi  oziq-ovqat  tovarlarini  qayta  ishlash 

sohasida  ish  o’rinlari  tashkil  etish  istiqbollari  hisobga  olingan  holda  meva 

yetishtirishni  kengaytirish  hisobiga  36  ming  ish  o’rni  va  sabzavot  yetishtirishni 

ko’paytirish hisobiga 97,6 ming ish o’rni yaratiladi. 

 

Ikkinchi  stsenariyni  amalga  oshirishda  meva  va  sabzavot  mahsulotlarini  

eksport  qilishni  kengaytirish  uchun  tegishli  salohiyat  va  bozor  mavjud  ekanligini 

qayd  etish  ayniqsa  muhimdir.  Hisob-kitoblar  shuni ko’rsatadiki,  taklif  etilayotgan 

chora-tadbirlar  hisobiga  2025  yilda    mevalarni  eksport  qilishning  o’sish  sur’atlari 

Rossiya

 

ozorida  meva  va  sabzavotga  bo’lgan  talabning  o’sish  sur’atlariga 

qaraganda  past  bo’ladi.  Qishloq  xo’jaligi  oziq-ovqat  mahsulotlari  yetishtirish 

tuzilmasini  yanada  diversifikatsiyalash  nuqtai  nazaridan  an’anaviy  ekinlardan 

tashqari istiqbolli an’anaviy ekinlar (masalan, xandon pista) yetishtirish imkoni- 

yatlarini  ko’rib  chiqish  maqsadga  muvofiq.  Sanoat  yo’li  bilan  xandon  pista  ekin 

maydonlarini  tashkil  etish    tog’oldi  la’lmi  yerlardan  foydalanishning  mavjud 

tizimiga  samarali  muqobil bo’lishi mumkin. Jumladan,  namoyish  

---

47 

 

etiladigan  loyihalar  natijalariga  muvofiq    tog’oldi  la’lmi  yerlarda  bug’doy 

yetishtirishga  qaraganda  pista  yetishtirish  50  baravardan  ortiq  foyda  beradi;  bu 

joylardan chorva mollarini o’tlatish uchun foydalanish xandon pista yetishtirishdan 

olingan  foydaning  atigi  4,5  foizni  tashkil  etadi.  Rivojlanishning  tanlangan 

stsenariylaridan  qat’i  nazar    aholining  go’sht-sut  masulotlariga  bo’lgan  talabini 

ta’minlash  muhim  strategik  vazifaligicha  qoladi.  Hisob-kitoblarga  muvofiq  2025 

yilda  go’sht bo’yicha  taqchillik 437,44  ming tonnani, sut bo’yicha  - 3490,8  ming 

tonnani tashkil  etadi.  Kutilayotgan  taqchillikni qoplash  va go’sht-sut  mahsulotlari 

yetishtirishni  ko’paytirish  uchun  ozuqa  ekinlari  yetishtirishni  jiddiy  ravishda 

ko’paytirish  talab  etiladi.  Go’sht-sut  mahsulotlari  yetishtirish  hajmlarini 

ko’paytirish  uchun  ozuqa  ekinlari  taqchilligini  qoplash  boshqa  ekinlar  uchun 

ajratilgan yerlarda almashlab ekish tizimini joriy etishni talab etadi. Jumladan, agar 

paxta  ekiladigan  umumiy  maydonning  (311  ming  ga)  27  foizi  almashlab  ekish 

uchun  ajratilsa,  paxta  yetishtirish  839,7  ming  tonnaga  qisqaradi,  omixta  yem 

yetishtirish  esa  11  184  ming  tonnaga  ko’payadi.  Umuman  olganda  taklif 

etilayotgan choralarni qo’llash hisobiga umumiy yutuq 1 331 mln. dollarni tashkil 

etadi. 

 

Ko’rib chiqilgan stsenariylardan istalgan birini samarali amalga oshirish va 

oziq-ovqatning  zarur  hajmlari  mavjudligini  ta’minlash  bir  qancha  masalalarni  hal 

etish zarurligini taqozo etadi:  

 

Oziq-ovqat  mahsulotlarining zarur hajmi  yetishtirilishini  ta’minlash uchun 

suvdan  foydalanish  tizimini  takomillashtirish.  Jumladan,  qo’shni  davlatlar 

tomonidan  gidroenergetika  sohasida  nazarda  tutilgan  loyihalar  amalga  oshirilgan 

va suv ta’minoti tegishlicha qisqargan taqdirda 2025 yilda suv taqchilligini qoplash 

uchun  kamida  1,012  mln  gektar  sug’oriladigan  yerlarda    tomchilatib  sug’orishni 

joriy  etish  talab  etiladi.  Bu  4554  mln  AQSH  dollari  miqdoridagi  investitsiyalarni 

talab  etadi.  Tomchilatib  sug’orishni  joriy  etish  qo’llaniladigan  mineral  o’g’itlar 

hajmini  30  foizga  qisqartirish  imkonini  beradi.  Bu  yetishtirilayotgan  oziq-ovqat 

tannarxini  pasaytirishga  va  yerning  sifati  yomonlashishi  muammosini  hal  etishga 

---

48 

 

ko’maklashdi.  Hosildorlik,  binobarin,  oziq-ovqat  mahsulotlari  yetishtirishning 

qo’shimcha hajmlaridan olinadigan foyda 40 foizga oshadi.