Boi-Savar-Laplas qonuniniga ko’ra
i,dy
tok elementining elementar induktsiyasi
dx
elementining joylashgan manzilida
(3.4.1)
Bunda
0
- 4
∙10
-7
Gn/m ga teng doimiy magnit;
α – dy
dan
dx
ga o’tkazilgan
nuri bilan toki o’rtasidagi burchak.
dx
elementi joylashgan manzildagi
l
1
o’tkazgichning to’liq induktsiyasi.
(3.4.2)
O’zgaruvchan a ga o’tamiz:
(1.7) ga
u, r
va
dy
ni
quyib chiqqanimizdan so’ng quyidagini olamiz.
(3.4.3)
8)
dx
elementi va o’tkazgichi o’rtasidagi o’zaro ta’sirining kuchlanishi
(3.4.4)
o’tkazgichga ta’sir etuvchi to’liq kuchlanishni aniqlash uchun (3.4.3) ni
(3.3.1) ga tirab qo’yamiz.
,
sin
4
2
1
0
0
r
dy
i
H
d
dB
i
1
0
2
1
0
.
sin
4
l
dy
r
i
B
.
sin
;
sin
;
2
d
a
dy
a
r
tg
a
y
.
cos
cos
4
sin
4
1
2
2
1
0
1
1
0
a
i
d
i
B
1
l
.
cos
cos
4
2
1
2
1
0
2
dx
i
i
a
dx
Bi
dP
x
2
l
Integrallashning o’zgaruvchisi bo’lib endi
o’tkazgichdagi koordinata
x
namoyon bo’ladi. Xar bir nuqta uchun
va
burchaklari o’zgaruvchi
x
orqali
quyidagi tarzda ifodalanadi:
Shunda
Agar
, unda
(3.4.5)
konturining koeffitsienti deb ataluvchi
ko’paytma
faqatgina o’tkazgich o’lchamlari va ularning joylashishiga bog’liqdir. Ana shunda
(3.4.6)
Agar o’tkazgichlar o’rtasidagi masofa ularning uzunligidan ancha qisqa bo’lsa ,
ya’ni
, unda r ni
ga teng deb olish mumkin (cheksiz uzun shinalar
vaziyatidagidek). Ushbu vaziyatidagi (3.4.6) bo’yicha xisoblash 5% dan
oshmaydigan xatoga yo’l qo’yadi. Turli uzunlikdagi erkin joylashgan ikkita paralel
o’tkazgichlar uchun formula :
(3.4.7)
2
l
1
a
2
a
,
cos
;
)
(
cos
2
2
2
2
2
2
2
1
a
x
x
a
x
l
x
l
.
10
2
0
2
2
2
2
2
2
2
1
7
dx
a
x
x
a
x
l
x
l
i
i
a
P
l
l
l
l
2
1
.
1
2
10
2
2
1
7
l
a
l
a
a
l
i
i
P
x
,
1
2
2
l
a
l
a
a
l
,
10
2
1
7
i
ri
P
x
,
1
l
d
a
l
2
,
)
(
)
(
2
1
2
1
a
S
S
D
D
a
S
D
k
3.4.2-rasm. Teng ta’sir etuvchini toppish.
Bunda
o’zaro ta’sir etuvchi o’tkazgichlarni o’lchash bo’yicha qurilgan
trapetsiyalar diagonalining miqdori ;
- shu trapetsiyaning yon tomonlarini
miqdoriy uzunligi;
a
- o’tkazgichlar orasidagi masofa. Turli uzunlikdagi erkin
tarzda paralel joylashgan o’tkazgichlarning o’zaro ta’siri vaqtida , ularga ta’sir
etuvchi kuchlanishlar bir xil ekanligini ko’rsatish shartdir.
Teng ta’sir etuvchi kuchlanishlarning ishlatilish nuqtalari ularning o’rtasida
joylashmagan va grafik taxliliy yo’l bilan aniqlanadi. Teng ta’sir etuvchi
ishlatilish nuqtasini
I
bo’lagi uchun aniqlanishini ko’rib chiqamiz.
I
bo’lak
uchastka qismlariga bo’linadi (3.4.2a-rasm). Ularning uzunligi, uchastkadagi
induktsiyaning kutilayotgan qiymati qanchalik kattaroq bo’lsa shuncha kichik
bo’ladi. Bundan keyin 1-2, 2-3, 3-4 uchastkalar va
II
o’tkazgichi o’rtasida
xarakat qilayotgan va shu uchastkalarning o’rtasida tatbiq etilaetgan EDK
R 1-2
,
R 2-3, R 3-4
joylashadi. Buning uchun
R 1-2
vektorni
R 2-3
ga teng uzunlikda ,
R2-3
vektorni esa
R1-2
ga teng uzunlikda davom ettiramiz. Xosil bo’lgan
bo’laklarda to’g’ri to’rtburchak quriladi.
(3.4.2b- rasm)
R1-2
vektorning oxiri to’g’ri to’rtburchakning pastki o’ng tomoni
bilan bog’lanadi,
R2-3
vektorning oxiri esa to’g’ri to’rtburchakning chap
cho’qqisining pasti bilan bog’lanadi.
A1
kesishish nuqtasi orqali
R1-2
vektoriga
parallel o’tkazilgan to’g’ri chiziq
A
tegish nuqtasi bilan birga
R1-3
natijaviy
vektori bo’ladi. Xuddi shunday ravishda
R1-3
va
R 3-4
vektorlarining
B
tegish
D
S
nuqtasi bilan teng ta’sir etuvchisi joylashgan. EDK topilganda o’tkazgichlarning
kesimi juda kichik va butun tok ularning geometrik o’qi bo’ylab yuradi deb qabul
qilinardi.
Xaqiqatda
o’tkazgichlarning
kesimi
doim
yakuniydir.
O’tkazgichlarlarning dumaloq va aylana shaklidagi kesimlari EDK ga ta’sir
etmaydi, chunki magnit kuch chiziqlari o’tkazgichlar atrofida bo’lib, o’zlari bilan
aylanani nomoyon etadi va tok o’tkazgichning geometrik o’qida jamlangan deb
xisoblash mumkin.
3.4.3-rasm. O’tkazgichning ko’ndalang kesimi o’lchamlari ta’sirini xosobga
oluvchi Dvayt egri chiziqlari.
Dumaloq kesimli o’tkazgichlardagi yuzaki effekt EDK ning qarshi toklar
ta’sirida ko’payishiga va muvofiq toklar qoshida kamayishiga olib kelishini qayd
etish kerak. Kesimning to’g’ri to’rtburchak shaklida uning o’lchamlari EDK ga
ta’sir etadi, chunki o’tkazgichlar atrofidagi magnit kuch chiziqlari aylana emas,
ovaldir. Bu ta’sir Dvaytning egik chiziqlari yordamida inobatga olinadi (3.4.3-
rasm) va u bo’yicha shakl koeffitsienti topiladi. Shundan so’ng EDK axamiyati
quyidagicha ifodalanadi
(3.4.8)
.
10
2
1
7
i
i
kk
P
