3- modul: Boshqaruv qarorlarining mohiyati va ularga qoyiladigan talablar

3- Modul: Boshqaruv qarorlarining mohiyati va ularga qoyiladigan talablar

1.Sport menejmenti va marketingida boshqaruv qarorlari tasnifi.

2.Sport menejmenti va marketingida qaror qabul qilish texnologiyasi

3.Sport menejmentida qaror qabul qilish texnologiyasi va uslublari.

4.Qarorlarning bajarilishini nazorat qilish.

Sportni boshqaruv jarayon sifatida talqin etiladi. Chunki, boshqalar yordamida maqsadlarga erishish uchun qilinadigan ish – bu qandaydir bir vaqtda qilinadigan harakatlar emas, balki muntazam o’zaro bog’liq harakatlar seriyasidir. Har biri o’ziga xos jarayon hisoblangan ushbu harakatlar tashkilotning muvaffaqiyati uchun juda muhimdir. Har bir boshqaruv funktsiyasi ham jarayonni namoyon etadi. Chunki, ularning har biri o’zaro bog’liq harakatlar seriyasidan iboratdir. Boshqaruv jarayoni barcha funktsiyalarning umumiy yig’indisi hisoblanadi.

Ushbu kontseptsiyaning dastlabki ishlab chiquvchisi hisoblangan Anri Fayol beshta asosiy funktsiya mavjud deb hisoblaydi. Uning aytishicha: “boshqarish degani oldindan bashorat qilish va rejalashtirish, tashkil etish, buyruq berish, muvofiqlashtirish va nazorat qilishni bildiradi”. Boshqa mualliflar tomonidan boshqacha funktsiyalar ro’yxati ishlab chiqilgan. Zamonaviy adabiyotlarda quyidagi funktsiyalar o’z ifodasini topadi: rejalashtirish, tashkil etish, buyruq berish, motivatsiya, rahbarlik, muvofiqlashtirish, nazorat, kommunikatsiya, tadqiq qilish, baholash, qaror qabul qilish, personalni tanlash, vakillik va muzokaralarni olib borish yoki bitimlar tuzish.

M. Meskon, A. Meskon va F. Xedourilarning fikriga ko’ra, boshqaruv jarayoni rejalashtirish, tashkil etish, motivatsiya va nazorat kabi funktsiyalardan iborat. Boshqaruvning ushbu to’rttala funktsiyasi kommunikatsiya va qaror qabul qilish kabi bog’lovchi jarayonlar bilan birlashtiriladi. Rahbarlik (liderlik) mustaqil faoliyat sifatida e’tirof etiladi. Rahbarlik alohida ishchilar va ishchilar guruhiga ta’sir ko’rsatish imkoniyatini shunday tarzda nazarda tutadiki, bunga ko’ra ular tashkilotning muvaffaqiyati uchun nihoyat darajada muhim bo’lgan maqsadlarga erishish yo’lida ishlashadi. 3.1. rasm

Boshqaruv jarayoni funktsiyalarining tizimi.


Nazorat

Motivasiya

Tashkil etish

Rejalashtirish

Menejment jamiyat konunlari tizimiga asoslanadi. Nazariy jixatdan tushunmay va asoslanmagan xolda birorta yirik amaliy masala xal etilishi mumkin emas. Nazariya yangilanishning muxim usulidir. Fan esa vokelik xakida ob’ektiv bilimlarni urganish va tartibga solishga karatilgandir. Bilimlarni tartibga solinishi konunlarda ifodalanadi.

Konun - falsafiy kategoriya bulib, borlik vokealarning barkaror, takrorlanuvchan alokasi va munosabatini, xodisalar yuz berishining anik tartibda bulishiga olib keluvchi tomonlarini aks ettiradi. Konunlarni bilish rivojlanishning ob’ektiv yunalishlarini aniklash, amaliy vazifalarni xal etish imkonini beradi. Shu sababli iktisodiyotni boshkarish konunlarni bilash, ularni amalda ustalik bilan kullay olishga asoslanishi kerak.

Umumiy falsafiy konunlar materiya, xarakat, makon, zamon, mikdor, sifat, sabab, okibat, shakl, mazmun kabi kategoriyalar vositasida ifodalanadi. Iktisodiy nazariya konunlari iktisodiy kategoriyalar

vositasida (mulk, ishlab chikarish, talab, taklif, taksimt, ayirboshlash, kiymat, narx, foyda, tovar, pul, muvozanatlanish) fiodalanadi.

Iktisodiyotni boshkarishda konunlardan kanchalik tulik va izchil foydalanilsa, mexnat sarfi shunchalik samarali buladi. Va, aksincha, boshkarish jarayonida iktisodiy konunlarni xisobga olmaslik jamiyat uchun kutilmagan, salbiy okibatlarga olib keladi. Shu sababli boshkaruv konunlarini urganishda fakat amal kilishni emas, balki boshkaruv jarayonida ongli ravishda kullanilishni xam kuzda tutish lozim. Boshkaruv konunlaridan ongli ravishda foydalanishning kup jixatdan ularni urganish bilan boglik. Konunlar kanchalik chukur urganilsa, ulardan amalda tugri foydalanish imkoniyatlari ortadi.

Lekin boshkaruv konunlarini bilish ularni anik amaliyotda muvaffakiyatli kullash uchun kafolat bulolmaydi. Konunlarni bilishda nazariya amaliyotdan ajralib kolishi foydasizdir. Demak, konunlardan foydalanish ularni bilish, tushunish, amalda uz vaktida va tugri kullay olishga boglik ekan. Bu boshkaruv samaradorligini oshirishda xal kiluvchi omildir.

3.2-rasm

Iktisodiy konunlar tizimidan foydalanishning asosiy unsurlari va boskichlri kuyidagi sxemada aks ettirilgan


Iqtisodiy qonunlar tizimi

Xo’jalik faoliyatinitashkil etish

Maqsadlarni belgilash va ularga erishish yo’larini aniqlash

Qaror qabul qilish

Iqtisodiy qonunlarni bilish

Ko’rsatilgan sxemani taxlil etish jarayonida uchta uzaro boglik va ketma-ket, iktisodiy konunlar tizimidan foydalanilgan xolda echiladigan masalalarni kurib utish zarur:

• 
  mavjud konunlarni, ularning u yoki bu boskichda namoyon bulish xususiyatlarini xisobga olgan xolda chukur va xar tomonlama bilish;
  
• 
  iktisodiy va ijtimoiy rivojlanish maksadlarini belgilash va ularni xal etish yullarini aniklash;
  
• 
  xujalik yuritishning bozor iktisodiyoti sharoitida rivojlantirish va unga mos shakl va uslublarini ko’llash.
  

Boshkaruv karori - keng ma’noda jamiyatdagi moddiy va ma’naviy extiyojlarning real kondirilish imkoniyatlari bilan bir nuktada kesishuvi xalk xujaligidagi bir nuktada kesishuvi. Xalk xujaligidagi bu muammoning echimi mavjud konunlar, farmonlarning bizga boglik bulmagan konuniyatlarning bizga boglik bulmagan konuniyatlarning bir-biriga muvofik kelishishidir. Boshkaruv karori - shuningdek korxona oldida turgan maksadlar va missiyasini amalga oshirish demakdir. Aynan shu jarayonda yuzlab, minglab insonlar uz extiyojlarini kondiradi, mavkega ega buladi, xar tomonlama usadi va umuman jamiyat usadi.

Karorlarni ishlab chikarish va amalda kullash raxbarning keyingi faoliyatidagi siljishlariga boglik. Bitta muammo buyicha bir necha karorlar ishlab chikiladi va ulardan bittasi amalda kullaniladi. Bu karorlar tasnifi muxim nazariy va xayotiy axamiyatga ega.

Boshkaruv faoliyatining samaradorligi nuktai nazaridan karorlar kuyidagi turlarga bulinadi: strategik va operativ.

Strategik karor - bu korxonaning faoliyati bilan boglik bulgan maksad va missiyalarning shakllanishi.

Bozor iktisodiyotiga utish sharoitida bu karorlar korxonaning faoliyatidagi yangicha yondashuvlar, keskin burilishlarni sillik utishini ta’minlaydi. Strategik karorlar korxona, xudud, soxa darajasida karorlar jamiyatdagi yangi manbaalar xisobiga butun iktisodiy va ijtimoiy muammolarni echishga yordam beradi.

Operativ qarorlar bu moxiyati buyicha xujalik boshkaruv karorlaridir. Ular boshkariladigan ob’ektni uzluksiz ishlash jarayonini kullab-kuvvatlashi uchun joriy shaxsiy muammolar buyicha kabul kilinadi. Ya’ni, uning murakkab mexanizmini struktura va uzaro alokalarni uzgartirmasdan ushlab turishdir. Bu karorlarni raxbar maxsus tayyorgarliksiz etarlicha tez kabul kiladi. Bunday karorlarga xodimlarni ishga olish va bushatish, ularning ish xaklarini uzgarishi, korxonani kishga tayyorlash xakidagi va shu kabi xujjatlarni kiritish mumkin.

Xarakat doirasi buyicha boshkaruv karorlarini iktisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, texnik va texnologik karorlarga bulish mumkin.

Shuningdek, boshkaruv karorlari boshkaruv darajasi buyicha xam kuyidagi boskichda bulinadi: usta, uchastka boshligi, tsex boshligi, ishlab chikarish boshligi, korxona va birlashva raxbari, vazir .

Karorlar ta’sir kilish yunalishi buyicha tashki va ichki buladi. Tashki karorlar boshka darajaga karatiladi, ichki karorlar esa aloxida bulimlar yoki karatiladi, ichki karorlar esa aloxida bulimlar yoki korxonani kamrab oladi.

Boshkaruv karorlari funktsional mazmuni buyicha iktisodiy, tashkiliy, koordinatsion, ragbatlantiruvchi, boshkaruvchi va nazorat karorlarga bulinadi.

Kayta ishlashni tashkillashtirish buyicha shaxsiy, xamkasbiy va malakaviylarga bulinadi. Shaxsiy karorlar raxbarning jamoadagi kelishuvisiz va muxokamasiz yoki aloxida shaxslar tomonidan ishlab chikariladi. Kupincha bular korxona tarakkiyoti yulidagi printsipial muammolarga daxli bulmagan operativ karorlardir. Ґamkasb karolari asosan moddiy tayyorgarlik talab kiladigan, bir gurux mutaxassislar va raxbarlar tomonidan ishlab chikariladigan va kabul kilinadigan karorlardir. Ular xar tomonlama mazmunga egadirlar. Jamoa karorlari mansab yoki xodimlardan kat’iy nazar bugun ishtirokchilar tomonidan umumiy majlisda ishlab chikariladi. Bunday karorlar ishlab chikarishning baxoli savollarini kurib chikishda kabul kilinadi.

Mexnat turi buyicha karorlar standart va nostandart karorlarga bulinadi. Standart, ba’zan dasturiy karorlar - bu karorlarning uzini ishlab chikish va uni kabul kilish jarayonidagi karorlardir. Dasturlash va uni kabul kilish jarayonidagi karorlardir. Dasturlash mumkin bulgan karorlar orasida shunday standart boskichga etdiki, ularni matematik model shaklida tasvirlash mumkin. Ya’ni EXMning texnik ishiga axamiyatli kismni kiritish imkoniyati tugiladi. Nostandart karorlar - bu eng murakkab, asosiy karorlar. Ґam kilinadigan muammoga ijodiy yondashish uchun kengligi bilan ajralib turadi. Ijodiy karorlar xar doim jadallik va yangilikda namoyon buladi. Birok nostandartlikning xarakterini dikkat bilan taxlil kilish zarur. Chukur , keng taxlilda bu xollarni unchalik va yangi emasligini kurish mumkin, agarda uni bir kator aloxida muammolarga bulib chiksa.

Shu tarika boshkaruv karorlari inson faoliyatining xar kanday doirasida tashkiliy boshlanishi bulib xisoblanadi. Uning asosida konunlar tasdiklanadi.yu material-texnik, moliyaviy va mexnat resurslari ishlatishni rejalashtirish, ijrochilar va raxbarlar ma’sliyati oshiriladi va maksadga etishish yulida ularning urni belgilanadi.

Bozor munosabatlari mezonida boshkaruv karori menejmentning bosh omili xisoblanadi, kaysiki unda korxona, tarmok tarakkiyotining butun iktisodiy va ijtimiy muammolari kesishadigan va bir joyda tuplanadi. Boshkaruv karorlarining samarasiga bir kator omillar ta’sir kursatadi:

• 
  Raxbariyatning yoki guruxning shaxsiy sifatlari;
  
• 
  Karorni ishlab chikishdagi sharoitning axborot ta’minoti;
  
• 
  Tashkiliy xarakter omillari (karorni ishlab chikishda mutaxassislarni taklif kilish, usullar tizimi va kabul kilingan karorni bajaruvchilarga etkazish shakli, nazorat tizimi va x.k.);
  
• 
  Texnik omillar (EXM texnik vositalaridan foydalanish va x.k.);
  
• 
  Karorni ishlab chikish, kabul kilish va amalga oshirishdagi vaktinchalik omillar.
  

Bundan kelib chikkan xolda boshkaruv karorlariga asosiy talablar kuyidagilardir:

1. 
   Kabul kilinadigan karorning demokratligi;
   
2. 
   Ilmiy asoslash;
   
3. 
   Anik yunalganlik;
   
4. 
   Anik yunaltirilganlik;
   
5. 
   Vakt buyicha kiskalik va konkretlik;
   
6. 
   Karorni bajarish operativligi.
   

Menejment amaliyotida boshkaruv karorlarini ishlab chikish va amaliyotga kullashning kuplab shakl va metodlari yigilgan. Savolllarning murakkabligi va mazmuniga karab, boshkaruv karorlarini tayyorlash va kabul kilishda, iktisodiy taxlil, eksport baxolarni kabi usullardan foydalanishdan raxbar faoliyat xarakatinnig ketma-ketligini umumiy sxemasi mavjud, uni bilish konkret karorlini kurib chikishga yordam beradi. Karor kabul kilishdan oldin raxbar kuyidagilarni aniklab olish shart.

1. 
   Xarakat maksadi va unga erishish yullari.
   
2. 
   Muammoning muxim taraflarini;
   
3. 
   Kerakli moddiy, pulli va mexnat resurslarini;
   
4. 
   Bajaruvchilarning vazifalarini;
   
5. 
   Vzifa bajarilishini tashkil etish tartibini.
   

Menejmentga karorlarni kabul kilish xos, chunki xar bir raxbar faoliyati, u kabul kilgan karorlarda aks etadi. Boshkaruv karorlari jamoa demokratiyasi va uzini boshkarish printsipi asosida kollektivni karor kabul kilishda katnashuvida amalga oshadi. Uzini boshkarish asosida ishlab chikarish kuchlarining birlashtirishi va ular fikrlarni rivojiga olib keladi.

Tashkilot faoliyati bilan boglik boshkaruv karorlari bevosita raxbar tomonidan ishlab chikiladi, bu karorlar tashkilot mezoni va konunchilikka zid kelmasligi kerak. Jamoa «soveti» kabul kilinadigan karorlarni ishlab chikilishining barcha boskichlarida faol ishtirok etadi. Xar bir murakab karorlarni kabul kilish jarayoni uz ichiga kuyidagilarni oladi:

1. 
   Maksadni aniklanishi, muammoni tushunish va kerakli axborotni yigish;
   
2. 
   Yigilgan axborotni klassifikatsiya kilish, taxlil kilish va baxolash, ya’ni axborotni kayta ishlash;
   
3. 
   Karorlarni turli variantlarini ishlab chikish;
   
4. 
   Variantlarni taxlil kilish, muxokama kilish va baxolash;
   
5. 
   Oxirgi va optimal variantni kabul kilish;
   
6. 
   Ґar bir karorni kerakli shaklda xujjatlashtirish;
   
7. 
   Karorlarni muxrlab kuyish;
   
8. 
   Karorni bajaruvchiga kuyilishi;
   
9. 
   Kabul kilingan karorlar bajarilishini tashkil kilish;
   
10. 
    Karorni bajarilishini nazorati va xisobi.
    

Xar bir boskichni kurib chikamiz:

1. 
   Birinchi boskichda kollektivdagi ijtimoiy-iktisodiy jarayoni taxlil kilish asosida amalga oshadi. Bu boskichda raxbar va kollektiv orasidagi uzaro munosabatiga boglik, raxbarni bu boskichda ishlab chikarish uzluksizligini ta’minlash maksadida raxbar ijtimoiy-iktisodiy muammolarni echishga katta e’tibor berishi kerak;
   
2. 
   Ikkinchi boskichda yigilgan axborot klassifikatsiyalanadi, taxlil kilinadi va baxolanadi. Bu boskich murakkab jarayon bulbi malaka, bilim va tadbirkorlikni talab kiladi;
   
3. 
   Uchinchi bokichda axborotni yigish davom etib, uning xakikiy imkoniyatlari baxolanib, bir necha uzaro almashuvchan variantlar, ‘ni alternativalar ishlab chikiladi. Alternativ variantlar mas’ul shaxslar tomonidan ishlab chikilib bevosita raxbar nazorati ostida buladi.
   
4. 
   Turtinchi boskichda alternativ karorlarning taxlili va xar tomonlama muxokamasida karorlar ishlab chikiiladi. Kanchalik alternativ kup bulsa, shunchalik karorni optimal variantini tayyorlash samarali buladi. Boshkaruv karorlarning turli variantlarini taxlil va baxolash odatda ularning taxlili va xisobini EXMda takkoslash orkali kelad. Keyin dikkat bilan xar bir variantning baxosini kurib chikishadi, shuning asosida oxirgi va optimal variant tanlanadi. (5-boskich);
   

6-7- boskichlarda, shuningdek kam axamiyatli mazmunga ega bulgan, tanlangan karorni anik tasvir beriladigan boskichdir. Bu jarayonda xujjatning ikki kismi kurib chikiladi.: analitik va konstruktiv. Analitik kismida muammoni kelib chikish sabablari, konsruktivlikda esa muammoni echish uchun vositalar va resurslar, asosiy yullar va uslublar kuriladi. Karor ishbilarmon xususiyatiga ega bulishi kerak. Boshkaruv karorlari amaliyotda umumiy suzlar bilan kupincha ishlanadi (majbur kilmok, talab kilmok, kursatmok, nazarda tutmok va x.k.).

Oxigi va eng zarur bokich bu 8.3. va 10 boskichlar bulib, ular kabul kilingan karorni batafsil jarayonini tashkil etish bilan bevosita boglikdir. Boshkaruv karorlarini tayyorlash va kabul kilish jarayonini anik tizimli yondashishni nazorat kilishni talab kiladi:

• 
  axborotning yagona kompleks tizimini yaratish. U ishlab chikarish jarayonining tarkibiy kismlarini kamrab oladi, uz vaktida va anik korxonaning iktisodiy. Ijtimoiy-psixologik axvolini tavsiflash;
  

Adabiyotlar:

1.Zolotov M.I., Kuzin V.V. Menedjment i ekonomika fizicheskoy kulturo’ i sporta. M., 2001

2.Pereverzin I.I. Menedjment sportivnoy organizatsii. M., 2002.

3.Sharifxujaev M., Abdullaev Yo. Menejment. T., 2001.

4.Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshkarish. T., 2002.

5.Joldak V.I., Seyranov S.G., Menedjment. M., 1999.