3 – Mavzu: Bilish nazariyasi. Reja

Tushuncha. Nazariy tafakkurning asosiy formalari orasida eng dastlabki va asosiy formasi tushunchadir. Tushunchalarning tabiati, ularning ilmiy bilishdagi roli to‘g‘risidagi masalaning yechimini bilib olmay turib, fan taraqqiyotining qonuniyatini, uning metodini, fikrlash usulini chuqur tushunib bo‘lmaydi.
Tushuncha predmetning muhim umumiy, zarur aloqalarini va xossalarini aks ettiradi. Inson tafakkur yordamida yagona narsalardan umumiy va muhim tomonlarini ajratib olishi mumkin. Tushunchalarda aks etadigan mohiyatni (umumiyni, zarariyni va muhimni) bilish asosida kuzatiladigan sohadagi voqealarning xususiyatini tushunish mumkin.
Tushunchalar, voqelik hodisalari singari, doimiy rivojlanish jarayonida bo‘ladi. Tushunchalar o'zlari aks ettirgan obyektlarning o‘zi bitmas-tuganmasligi hamda doimiy rivojlanish va o'zgarishda bo'lganligi uchungina emas, balki ijtimoiy-tarixiy faoliyat rivojlanganligi uchun ham o'zgaradi, shu faoliyat asosida tushunchalar paydo bo‘ladi. Voqelikning harakatini faqat rivojlanayotgan tushunchalardagina ifodalash mumkin. Dialektikada tushunchalarning o'zgaruvchanligi ularning barqarorligi bilan uyg‘unlashadi, Bularning hammasi o‘zaro bo’g‘liq tomonlar bo‘lib, bularsiz ilimiy tushuncha yo‘q. Fanning rivojlanishi ko‘rsatadiki, eski tushunchalarning yemirilishi va yangilarining paydo bo'lishi ’ yagona jarayondir: eski tashunchalar o'ziga xos relyativizatsiyaga, nisbiylashuvga uchraydi va yangi tushunchalar jihatlariga aylanadi. Boshqacha so‘zlar bilan aytganda, eski tushunchalar imorat qurilayotgan maydonda yordamchi havoza yog'ochlar rolini o'ynaydi: ular imoratlarning arxitekturasiga kirmaydi va tayyor bino bu havozalardan bo‘shatilishi kerak bo‘ladi. Albatta, yangi tushunchalar qandaydir ma’noda eski tushunchalarning rivojlanishi bo‘ladi, yangilarni eskilarning davomchilari deb bilish mumkin. Yangi nazariya, odatda, eski g'oyalar va tushunchalarning yangi faktlarga oddiy moslashuviga qaraganda ancha ko‘p narsani o‘z ichiga oladi, demak, yangi nazariyani to‘la tushunish uchun undagi haqiqatda bor bo’lgan yangi g'oyalarga asoslanish, eski boshlang'ich g‘oyalarga faqat tarixiy nuqtayi nazardan qarash zarur. Bu yangi nazariyada bo‘lgan yangi g'oyalarni ajrata bilish nazariya taraqqiyotining muhim bosqichidir.
Ilmiy tushunchalar yangi nazariya doirasida sharhlanganda ham yangi ma’no va mazmunga ega bo'ladi. Masalan, nazariya yaratuvchi olim istasa istamasa uning dastlabki tushunchalaridan foydalanishga, demak, ularni tegishli tarzda talqin qilishga majbur. Shu bilan birga, fan tarixi guvohlik berganidek, ilmiy nazariyaning asos soluvchi g‘oyalari nazariya yaratish vaqtida kamdan-kam to‘g‘ri talqin qilinadi. Ko'pincha ularning dastlabki talqini noaniq va hatto noto‘g‘ri bo‘ladi, lekin ayni vaqtda u nazariyani ishlab chiqishdagi dastlabki qadam sifatida tarixan muqarrardir. U ilmiy nazariyaning qurilish havoza materiallari elementidir.