3- мавзу. Билиш назарияси Режа

 
Илмий билишнинг назарий даражаси. 
Ҳар қандай 
назария
, бу – фактларни ишончли тарзда 
билишгина эмас, ўрганилаётган ҳодисаларнинг эмпирик таърифигина эмас, у бу 
фактларни 
тушунтириш
функциясини ҳам бажаради.
Гипотезалардан фарқли ўлароқ
, назария тўғри ва 
асосли тушунтириш имконини беради. Назария мавжуд ва аниқланган фактларни муайян соҳадаги 
қонунлар ва бошқа мавжуд алоқаларнинг мантиқан зарур оқибати сифатида тушунтиради. Яъни 
назарияда бизни қуршаб турган ҳодисалар ва воқеаларни тасодифлар тартибсизлиги деб эмас, 
балки объектив зарур ва қонуниятли муносабатларнинг кўриниш ва мавжуд бўлиш шакли 
сифатида изоҳлаш мумкин бўлади. 
Илмий билиш шакллари. 
Илмий тафаккурни унинг мазмуни жиҳатдан ҳам, шакли 
жиҳатдан ҳам таърифлаш мумкин. Илмий тафаккурнинг мазмуни зарур алоқалар: қонунлар ва 
қонуниятлардир. Илмий тафаккурнинг шакллари: муаммо, ғоя, тушунча, гипотеза ва назариядир. 
Муаммо 
юнон тилида тўсиқ, қийинчилик, масала деган маъноларни билдиради. «
Проблема
» 
тушунчаси 
масалалар ёки бутун масалалар комплексиниҳал қилишга қаратилган билишнинг 
ривожланиш жараёнини
ифодалайди. Инсон фаолиятининг бутун ривожланиш жараёни бир 
проблемани қўйиш ва ҳал этишдан бошқасига ўтишдир.
Ғоя 
– ҳодисаларни фикрда ифода этишнинг формаларидан бири бўлиб, келгусида 
батафсилроқ шаклга келтириладиган билимнинг моҳияти ва асосий мазмунини англашни ўз
ичигаолади
. Агар илгари ғояни онгда пайдо бўладиган ҳиссий образ деб, у ёки бу ҳодисаларнинг 
предметлари ва объектларини инъикоси деб билган бўлсалар, ҳозирги замон фалсафаси ғояни
нарсаларнинг «мазмуни» ёки «моҳияти»
деб, объектив реалликнинг инъикоси деб билади.
Тушунча. 
Назарий тафаккурнинг асосий формалари орасида энг дастлабки ва асосий формаси 
тушунчадир. Тушунчаларнинг табиати, уларнинг илмий билишдаги роли тўғрисидаги
масаланинг ечимини билиб олмай туриб, фан тараққиётининг қонуниятини, унинг методини, 
фикрлаш усулини чуқур тушуниб бўлмайди.
 
Тушунча предметнинг муҳим умумий, зарур алоқаларини ва хоссаларини акс эттиради
. Инсон 
тафаккур ёрдамида ягона нарсалардан умумий ва муҳим томонларини ажратиб олиши мумкин. 
Тушунчаларда акс этадиган моҳиятни (умумийни, зарурийни ва муҳимни) билиш асосида 
кузатиладиган соҳадаги воқеаларнинг хусусиятини тушуниш мумкин.