3- мавзу. Билиш назарияси Режа

Гипотеза,
 бу — ҳақиқийлиги аниқланмаган илмий тахмин ёки фараздир
. Гипотеза, бу 
– фанда ўртага қўйилган саволга жавоб беришга интилиб, билдирилган фикрлар тизимидир. 
Шу билан бирга бу фикрлар фактуал эмас балки назарий характерга эгадир. Фанда кўпинча 
шундай саволлар пайдо бўладики уларга жавоблар фактлар тўғрисидаги фикрлар шаклида 
олиниши мумкин ва улар экспериментал маълумотлар деб аталади.
Назария. 
Гипотеза практикада тасдиқлангач, у ишончли назарияга айланади. Лекин 
назария
, бу - фақат ишончли билимгина эмас, балки 
объектив қонунларни билишдир
. 
Фактларни аниқ билишдан, ҳодисаларни, эмпирик тасвирлашдан фарқли ўлароқ, 
назария мавжуд фактларни тушунтириш функциясини бажаради. Назария шундай изоҳ 
берадики, бунга кўра мавжуд фактларни муайян соҳа қонунлари ва бошқа муҳим 
алоқаларининг мантиқан зарур оқибати деб тушуниш, яъни ҳодиса ва воқеаларни тасодиф 
деб эмас, балки объектив, зарур ва қонуниятли муносабатларнинг намоён бўлиш формаси 
деб тушуниш мумкин бўлади.
Илмий билишнинг энг самарали усулларини аниқлаш гносеологияда муҳим ўрин эгаллаб 
келди. Ҳар бир фан ўзига хос билиш усулларидан фойдаланади. Илмий билиш факт ва далилларга, 
уларни қайта ишлаш, умумлаштиришга асосланади. Илмий факт ва далиллар тўплашнинг ўзига 
хос усуллари мавжуд бўлиб, уларни илмий билиш методлари дейилади. 
Илмий билиш методларини ўрганадиган махсус соҳа — 
методология
деб аталади. Илмий 
билиш методлари ўз характерига кўра: 1) энг умумий илмий методлар; 2) умумий илмий методлар; 
3) хусусий илмий методларга бўлинади. 
Энг умумий илмий билиш методлари барча фанлар учун хос бўлган методлардир. Бунга 
анализ ва синтез, умумлаштириш ва мавҳумлаштириш, индукция ва дедукция, қиёслаш ва 
моделлаштириш кабиларни кўрсатиш мумкин. Масалан, табиатшунослик фанларида кузатиш, 
эксперимент, таққослаш умумилмий методлар бўлса, ижтимоий фанларда тарихийлик ва 
мантиқийлик умумилмий методлар ҳисобланади. 

---

Хусусий илмий методлар ҳар бир фаннинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқади. Масалан, 
суҳбатлашиш, анкета сўрови, ҳужжатларни ўрганиш социология фанига хос бўлган хусусий илмий 
методлардир. Бир фанда яхши самара берадиган илмий билиш методи бошқа фанда шундай самара 
бермаслиги мумкин. Илмий билишда тўғри методни танлаш билишда муваффақият гарови 
ҳисобланади.