3- мавзу. Билиш назарияси Режа

Билиш даражалари
ни шартли равишда: қуйи, юқори ва олий даражага ажратиш мумкин. 
Билишнинг қуйи даражаси барча тирик мавжудотларга хос бўлиб, 
ҳиссий билиш 
дейилади. 
Ҳиссий билиш сезгилар воситасида билишдир. 
Инсоннинг сезги аъзолари (кўриш, эшитиш, ҳид билиш, таъм билиш, тери сезгиси) бошқа 
мавжудотларда бўлгани сингари унинг нарсаларга хос хусусият, белгиларини фарқлаш, табиий 
муҳитга мослашиш ва ҳимояланиши учун ёрдам беради. Хиссий сезги, идрок, тасаввур каби 
шакллардан иборат. 
Сезги субъектга ўрганилаётган объектнинг айрим томонлари ёки хоссаларини билишга ёрдам 
беради, аммо ўзининг табиий чекланганлиги сабабли объектни яхлит ҳолида билишга имкон 
бермайди. Шунинг учун билиш сезишдан идрок қилиш томон боради. 
Идрок
– у турли хил сезишларнинг жамул-жами, комбинациясидир. Биз идрок қилиш орқали 
предметнинг айрим томонларини эмас, балки уни яхлит ҳолда акс эттирамиз. Масалан, шарсимон, 
яшил-қизил, ялтироқ, хушбуй, чучук-нордон нарсаларни хис қилишлар биргаликда онгимизда 
олма образида ассоциациялашади. 
Тасаввур – бу хиссий идрок билан тушунча ўртасидаги оралиқ босқичдир.
Билишнинг юқори босқичи фақат инсонларгагина хос бўлиб, 
ақлий билиш
(рационал билиш) 
дейилади. Агар инсон ўз сезгилари ёрдамида нарса ва ҳодисаларнинг фақат ташқи хосса ва 
хусусиятларини билса, тафаккур воситасида нарса ва ҳодисаларнинг ички моҳиятини билиб олади. 
Моҳият ҳамиша яшириндир, у доимо ҳодиса сифатида намоён бўлади. Ақлий билиш ҳиссий 
билишга нисбатан анча мураккаб ва зиддиятли жараёндир. Ақлий билишда нарса ва 
ҳодисаларнинг туб моҳиятини билиш учун улардан фикран узоқлашиш талаб этилади.
Ақлий билиш шаклларига тушунча, ҳукм, хулоса кабилар киради. 
Тушунча – бу тажриба маълумотларини умумлаштириш натижасидир, дунёни ўрганиш 
якунидир. Тушунчаларнингпайдо бўлиш жараёни ўрганилаётган предметнинг бир қатор иккинчи 
даражали 
аломатлари 
ва 
хоссаларини 
эътиборга, 
ҳисобга 
олмаслик, 
уларни 
абстрактлаштиришдир
. Тушунчаларни қўшиб биз 
ҳукм
шакллантирамиз, ҳукмларни бир-бири 
билан қўшиб улардан ақлий хулоса чиқарамиз. 
Ҳукм 
тафаккурнинг шундай шаклики, унда инсон нарсани унинг алоқалари ва 
муносабатларида ифодалайди.
Билишнинг олий даражаси